Ызбекистон республикаси

1-mavzu: “Soliqlar va soliqqa tortish” maxsus kursining o`qitishning zarurligi, maqsadi va 
vazifalari.soliqlarning iqtisodiy mohiyati va xususiyatlari. 
1. “Soliqlar va soliqqa tortish” maxsus kursini noiqtisodiy ta`lim yo`nalishi talabalariga 
o`qitishning zarurligi, kursning maqsadi va vazifalari.
2. Soliq tushinchasi va mohiyati.
3. Soliqlarning tavsifi va umumiy belgilari hamda zarurligi.
4. Soliqlarni bYudjet daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyati. 
5. Soliqlarning paydo bo`lishi va rivojlanish davrlarida soliqlarning tamoyillari, ularning 
xususiyatlari.
6. Soliqlarning asosiy funktsiyalari va ularga tavsif. 
Soliqlar va soliqqa tortish fanining boshqa fanlar singari o`ziga xos predmet va vazifalari mavjud. 
Bu fanni o`qitishning zarurligi bozor iqtisodig`ti munosabatlari ichida soliq munosabatlarining ahamiyati 
o`sib borag`tganligidan kelib chiqadi. 

---

4 
Soliqlar va soliqqa tortish fani soliq voqe`liklarini (harakatlarini) chuqur o`rganish asosida zaruriy 
xulosalar chiqarib, ularni amalig`tga tadbiq etish yo`llarini o`rgatadi. 
Soliqlar va soliqqa tortish fani soliq amalig`tidagi eng to`g`ri, eng mukammal va eng progressiv 
voqe`liklarni o`rganib, amalig`t uchun xuddi bir dasturiy amalday g`ritib boradi. Nazariya voqe`liklarni 
amalig`tdan oladi va yana amalig`tga eng to`g`ri, ma`qul va ilg`or tajribalar olinib amalig`tga yo`l 
ko`rsatish uchun o`rgatiladi. 
Demak, nazariya amalig`t uchun kerak va amalig`t uchun kompas, barometr, yo`l boshlovchi 
vazifasini bajaradi. Nazariyasiz amalig`t yo`ldan adashgan yo`lovchidir. Nazariyani chuqur bilgan 
amalig`tchi har qanday o`zgarishlarda ham ishlab keta oladi va yo`ldan adashmaydi. 
Soliqlar va soliqqa tortish fanini o`qitishning zarurligi amalig`tda yo`ldan adashmaslik, keraksiz 
soliqlar bo`yicha o`zgartishlarga yo`l qo`ymaslik, amalig`tda istiqbolli qadamlar tashlash uchun va katta 
muvaffakiyatlarga erishish uchun ham zarurdir. 
Soliqlar va soliqqa tortish fani soliq nazariyasi fani bilan chambarchas bog`liqdir, uning maxsus 
bo`limi, ya`ni chuqurlashtirilgan va kengaytirilgan bo`limidir. CHunki soliq nazariyasi qonuniyatlari 
umum iqtisodiy nazariya qonuniyatlaridan chetga chiqib keta olmaydi, ularga asoslanadi va 
rivojlantiriladi. 
Soliq munosabatlari moliya munosabatlarining tarkibiy qismi bo`lganligi bois, soliqlar va soliqqa 
tortish fani ham moliya nazariyasi fani bilan chambarchas bog`liq. Soliqlar va soliqqa tortish fanining 
o`ziga xos xususiyatlari soliq to`lovchilar bilan davlat o`rtasidagi majburiy harakterga ega bo`lgan pul 
munosabatlarini o`rgatadi. 
Soliqlar va soliqqa tortish fani davlat bYudjeti fani bilan ham o`zaro bog`liqdir. CHunki soliqlar
oxir oqibatda bYudjet daromadlarini shakllantiradi. Soliqlar (daromadlar) bo`lmasa bYudjet 
munosabatlarining o`zi bo`lmaydi. Bu fan chet mamlakatlar soliq tizimi, buhgalteriya hisobi, soliq 
qonunchiligi asoslari, soliqlarni prognoz qilish fanlari bilan ham chambarchas bog`liqdir.
Har qanday fan o`zining predmetiga, ya`ni izlanish ob`ektiga ega bo`ladi. Masalan, texnologiya 
fanining predmeti bo`ladi kimg`viy moddalarning tarkibini o`rganish hisoblansa, mashinasozlik fani 
uchun mashinalar mexanizmini harakteristikasi bo`ladi, soliqlar va soliqqa tortish fanining predmeti soliq 
munosabatlarini (harakatini), soliqlar mexanizmini har tomonlama o`rganishdan iboratdir. 
Fanning predmeti soliq voqe`liklari pul munosabatlarini o`rganishdan iborat bo`ladi. Bu pul 
munosabatlari soliq to`lovchilar (Yuridik va jismoniy shaxslar) bilan soliqni o`z mulkiga aylantiruvchi 
(soliq oluvchi) davlat o`rtasidagi munosabatlardir. Fanning mohiyati shu o`rtadagi munosabatni chuqur 
o`rganish, ularni to`g`ri tashkil qilishni ta`minlashdir. To`g`ri tashkil etish deganda soliq munosabatida 
qatnashuvchi tomonlarning iqtisodiy manfaatini e`tiborga olish, muvozanatni saqlash kabi munosabatlarni 
tashkil qilish tushuniladi. Bu muvozanatni saqlashda tomonlar adolatlik va insoflik tamoyiliga amal qilishi 
zarur. Tushunarliroq qilib aytsak, bYudjetga soliqlarni olishda soliq to`lovchilar bo`yniga ortiqcha og`irlik 
osmaslik, ularni o`z ishlab chiqarishidan manfaatdorligini so`ndirib qo`ymaslik, ularning dasturlari va 
rejalarini tez - tez o`zgartirishga olib bormaslik va xokazolarga e`tibor berish ko`zda tutiladi. Bu erda 
tomonlarning do`stona munosabatda bo`lishi, bozor iqtisodig`ti talablariga mos iqtisodiy munosabatlar 
bo`lishini o`rgatadi. Fanning predmetini chuqur o`rganish shuni ko`rsatadiki, munosabatlarda bir 
tomonlama zo`ravonlik munosabati bo`lguday bo`ladi, ikkinchi tomon unga javoban o`z daromadlari, 
boshqa soliq ob`ektlarini har xil yo`llar bilan yashiradi. Bunday hollarda har qanday huquqiy hujjatlarning 
ham kuchi etmay qolishi mumkin. Daromadlarni, soliq ob`ektlarini yashirish holati ham munosabatlarni 
buzadi. 
Demak, soliqlar va soliqqa tortish fanini chuqur o`rganish orqali amalig`tda soliq tushumlari 
rejalarini muvaffakiyatli bajarish vazifasiga ham erishish mumkin. 
Fanning funktsiyalari soliq mo`taxassisi va boshqa soliq idoralari xodimlarini nazariy jixatdan 
qurollatirish hamda amalig`tda adashmaslik uchun yo`l - Yuriklar ko`rsatishdan iboratdir. SHuningdek, 
chet el soliq amalig`tini o`rganish va taqqoslash asosida tegishli xulosalar ishlab chiqish, ularning ish 
tajribalarini o`zimizning amalig`tga moslab zarur joylarini tadbiq etishdan iboratdir. 
Demak, fanning asosiy funktsiyasi Yuqori malakali soliq mo`taxassislari tayg`rlashda ularni ham 
nazariy, ham amaliy jixatdan uslubiy qo`llanmalar bilan ta`minlashdir. 

---

5 
Soliqlar ning paydo bo`lishi davlatning paydo bo`lishi bilan bog`liq bo`lganligi uchun hamda 
xozirgi o`zbekistonda ijtimoiy ximoyalangan bozor iqtisodig`ti sharoitida davlat uni tashkilotchisi 
ekanligidan soliqlar va soliqqa tortish fani davlatning o`ta zarur bo`lgan xilma - xil vazifalari bilan 
chambarchas bog`liq va ularga asoslanadi. Davlat mamlakatda yaratilgan ijtimoiy mahsulot ishlab 
chiqarish uni taqsimlashning qonun - qoidalarini ishlab chiqadi. Bu taqsimlashdagi munosabat bozor 
iqtisodig`ti sharoitida pul orqali amalga oshirilganligidan davlat uni taqsimlashni ham pul munosabatlari 
orqali, ya`ni soliq, pul va kredit orqali amalga oshiradi. Davlatning bunday faoliyatini o`rganish - soliqlar
va soliqqa tortish fanining dikkat - markazida turadi. 
Bozor iqtisodig`ti talab va taklif, rakobat, qiymat va boshqa qonunlar orqali amalga oshiriladi. Bozor 
iqtisodig`ti - erkin iqtisodig`t, pulli munosabatlar iqtisodig`tidir. Soliqlar ham pul munosabatlarini ifoda 
etganligi uchun bozor iqtisodig`ti tarkibiga kiradi, uning ajralmas qismidir. 
Bozor iqtisodig`ti qonunlari - soliqlar va soliqqa tortish fanining asosini tashkil etadi. U qonunlarni 
chuqur anglamasdan turib soliqlar va soliqqa tortish mexanizmini tushunib bo`lmaydi. 
Bozor iqtisodig`ti qonunlarini o`rganib chiqib, davlat yalpi ichki mahsulot qiymatini soliqlar orqali 
taqsimlash vazifasini o`z zimmasiga oladi. SHunday ekan, davlat to`g`risidagi ta`limot - davlat 
iqtisodig`tni boshqarishda bosh rol’ uynashi soliqlar va soliqqa tortish fanining asosi bo`ladi xizmat 
qiladi. Davlat bozor iqtisodig`tini boshqarishda etakchilik, boshqaruvchilik rolini uynaydi. Davlat soliqlar 
ni iqtisodiy mohiyati va vazifalarini o`rganib chiqib, uni amalig`tga tadbiq qilishni o`z zimmasiga oladi.
Soliqlar va soliqqa tortish faninig soliq xizmati xodimlarini tayg`rlashdagi roli. Soliq xizmati 
xodimlari o`zlariga qonuniy hujjatlarda Yuklangan vazifalarni muvaffakiyatli bajarishlari uchun faqat 
amaliy jixatdan soliqlarni bilibgina qolmasdan, soliqlarning mohiyati, belgilari, ularning ob`ektiv 
zarurligiga, davlatning soliq sig`sati, soliqlar tizimi, soliqqa tortish tizimi, soliq idoralari tizimi va 
boshqalar kabi nazariy masalalarni chuqur bilishlari zarur. Buning uchun esa soliqlar va soliqqa tortish 
fanini chuqur o`rganish kerak. SHuni nazarda tutish zarurki, Leonardo Da Vinchi aytganidek: «Nazariya 
kumondon, amalig`t askarlardir» Nazariya amalig`tni to`g`ri yo`lga boshlovchi kompasdir. har qanday 
vazifalarni kadrlar xal qiladi. SHuning uchun, ular chuqur nazariy bilimga va kasb maxoratiga ega 
bo`lishlari zarur 
Fanning mazmunini chuqur egallagan har qanday mo`taxassis soliqlar va soliqqa tortish jarag`nini 
o`rganishda va ularni xag`tga to`g`ri va to`liq tadbiq etishda adashmaydi. SHunday ekan bu fan soliq 
xizmati xodimlari, soliq soxasi vakillari, ilmiy xodimlar uchun o`zlarining ilmiy saloxiyatlarini oshirishda 
katta rol’ uynaydi. 
Demak, davlat borki, solik bor, sababi davlat uz xarajatlarini soliklar orkali koplaydi. 
Davlat paydo bulishi bilan soliklar jamiyatdagi iktisodiy munosabatlarning zaruriy buginiga 
aylangan. 
Solikka tortishning ibtidoiy shakli – kurbonlik kilishdir. U mutlako kungilli asosda amalaga 
oshmagan, albatta. Kurbonlik kilish g`zilmagan konun edi va shu tarika u majburiy tulov g`ki yigim 
shaklini ola borgan. Demak kurbonlik urniga solik tulovchilar asta-sekin mol tulovi tulay boshlaganlar. 
eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda Urta Osig` xududida kabilalarning dastlabki sig`siy ittifoklari 
tuzilib, ular Baktriya, Sugd, Orolbuyi va Xorazm voxalarida kuldorlik tuzumiga asosan solingan edi. Bu 
davlatlarda jon soligi va er soligi asosiy solik xisoblanar edi. Davlat tuzumi mustaxkamlanib borgan sari 
solik tizimi xam rivojlanib bordi. 
Eramizdan avvalgi birinchi ming yillikning urtalarida Urta Osig` Axamoniylar saltanati – eron 
davlati tarkibiga kirdli. Urta Osig` xalklarining eronga tobeligi xar yili ulpon yigish va xarbiy lashkarlar 
etkazib berishdan iborat bulgan. Sak va kaspiy kabilalari 50 talant (bir talant 25 kg 248 gr sof oltinga teng 
edi). Xorazm, Sugd, Arsi kabilalari esa 300 talant mikdorda solik tulashar edilar. Iskandar eron davlatini 
bosib olganidan sung Urta Osig` uning imperiyasi tarkibiga kiradi. Solik tulash tizimiga xam uzgarishlar 
kiritiladi. Xar maxalliy zodagonlar orasidan chikkan noib farmonbardorlik kilar edi. Maxsus solik idorasi 
bulmasada ulpon tizimi mavjud edi. Ulponchilar solik tulovchilardan xazina bilan tuzilgan shartnomada 
kelishilgan mikdorda, kup xollarda undan kuprok ulpon tular edilar. Xozirgi Urta Osig` xududida 651 
yildan boshlab arablar xukmronligi boshlandi. Ular 570 yil xukmronlik kildilar. 

---

6 
Arablarda davlat xazinasini tuldirishninig xar tomonlama ishlangan manbai “zakot”-xayr-exson 
extig`jlari uchun tulanadigan solik edi. Asta-sekin “zakot” urnini “sadaka”, ezgu niyat kilib beriladigan 
exson egalladi. Tarixchilar solik turlarini ifodalashda ularning uch xilini bir-biridan ajratar edi. 
Ulpon, u vazifa deb xam atalar edi. 
Jon soligi. 
Xiroj – er soligi. 
Xiroj turli shakllarda olinar edi: 
Nisaxa – ekinzor birligidan kat`iy belgilangan me`g`rlarda (natura g`ki kiymat) 
Mukota – kat`iy summada. 
Mukosama – xosilning muayyan ulushi mikdorida. 
Urta Osig`da kuprok “mukosama” shakli kullanilar edi, u xosilning uchdan bir kismiga teng edi. 
Solik turlaridan tashkari mexnat majburiyatlari xam bor edi, bular arik kazish, yangi Yul ochish va 
eskilarini tuzatish, kuprik kurish kabilardir. Arab xalifaligining solik tizimini Urta Osig`ga tadbik etgan 
kishi Movarounnaxr fotixi Kutayba ibn Muslim edi. Xalifa Umar II (717 – 720) maxalliy axoliga xolis 
munosabatda bulish sig`satini kullab, Xuroson noibi Al – Jarroxdan islomga utganlarni jon va er soligidan 
ozod etishni talab kildi. Al – Jarrox bu talabga buysundi, ammo islomga endi utgan kishilarga kushimcha 
shart kuyadi, ulardan xatna kildirishini talab etadi. Ammo ma`lum yillar utib arablar odamlarni solikdan 
ozod kilish mavjud tuzum ildiziga bolta urish ekanligini sezib koldilar. SHunda “Arabning kuchi – 
islomda” degan shiorning urniga “Arabning kuchi – xirojda” degan shior olga surildi. endilikda islomni 
kabul kilganlar va xatna kilingan yangi musulmonlargina “juya” ya`ni jon soligidan ozod etila boshladi. 
IX – X asrda Movarounnaxrda er soligi mikdori erga kim egalik kilishiga karab belgilanar edi. 
Mulki sultoniy – erning xujayini sultonning uzi edi. Devon amaldorlari bu erlarni nazorat kilib turar 
edilar. 
“Mulk” erlar – xukmron sulolaning ayrim namog`ndalari, zodagonlar, boylar, saidlar, musulmon 
ruxoniylar, xarbiylar va savdogarlarga karashli edi. 
“Vakf” erlari – masjid, madrasa, xonaka, makbara kabi islom dini muasassalariga tegishli erlar edi. 
1221 yilda Urta Osig` xududida mugullar oldida bosib olingan erlarni ijtimoiy – iktisodiy 
rivojlantirish Yullarini belgilash vazifasi kundalang bulib turar edi. Mugul zodagonlaridan utrok xag`tga 
karshi bulganlari barcha erlarni yaylovga, shaxarlarni esa xarobaga aylantirish kerak degan taklif bilan 
chikdilar. 
Mugullar xukmronligi davrida asosan solik turlari “kalon” (er soligi) va “kungur” edi. Undan 
tashkari xunarmandlar va savdogarlardan va boshka kasb egalaridan ulpon yigilar edi. Urta Osig`ni 
mugullar zulmidan ozod kilgan zot Amir Temur (1336 – 1405 y) buldi. YArim asr mobaynida u 
Kashmirdan Urta er dengizigacha, Orol dengizidan Fors kultigigacha kadar yastangan erlarda ulkan 
imperiya tuzdi. SHu imperiyada amal kiluvchi solik sig`satini ishlab chikdiki, bu sig`sat “Temur 
tuzuklari”da uz ifodasini topgan. 
Amir Temur fikricha, solik konunlarini ishlab chikishda, avvalo, el manfaatlarini xisobga olish, 
uning solik tulashga kodirligini, xar bir yakka xujalikning badavlatlik darajasini asos kilib olish zarur. 
Solik sig`satida imtig`zlarga xam keng urin berilgan edi. Bog yaratganlar, xarob erlarni obod kilganlar 
birinchi yil xech narsa tulamas edilar, ikkinchi yili uz roziligi bilan, uchinchi yildan esa konunlarga 
muvofik solik tular edilar. Amir Temur davrida asosiy solik turlari “xiroj”, “juzya”, “ulok”, “ovorizot” 
kabilar edi. Ayrim joylarda farmon bilan belgilanmagan solik va yiginlar xam bulgan. 
1868 yilda Turkistonda chor xukumati moliya kumitasini tuzib, davlat daromadlari va xarajatlari 
xakidagi nizomni ishlab chikdi. Solik va solikka tortishdagi yangilik shundan iborat buldiki, barcha 
soxalarda maxsulot urniga pul bilan tulash tartibi joriy etildi. 
Pul kadrsizlanib ketganligi sababli pul soligi urniga xam natura soligi joriy etildi. 1921 yilning 
baxoridan teng rivojlanish davriga utilishi munosabati bilan yangi iktisodiy siysatga uta boshladilar. Bu 
tovar-pul munosabatlarini rivojlantirishga karatilgan sig`sat edi. Xammaga uzlarining ortikcha 
maxsulotlarini erkin sotishga ruxsat berildi. 1921 yilda xunarmandlik soligi joriy etildi. 1922 yilda mulk 
soligi, 1923 yildan boshlab davlat korxonalari foydasidan 10 % lik daromad soligi, foydadan ajratma 
soligi, 1930 yildan boshlab uy-joy kurilish soligi joriy etildi. 1930 yil 2 sentyabrda xukumatning karori 

---

7 
bilan solik isloxoti utkazildi. Davlat xujaliklaridan oborat soligi va foydadan ajratma, kooperativ 
xujaliklaridan oborot soligi va daromad soligi joriy etildi. Oborot soligi egri solik bulib, u markazlashgan 
sof daromad xisoblanar edi. Oborot soligiga me`g`r kilib usha davrda 53 xil tulovdan tuziladigan soliklar 
summasi olingan edi. 
1930-1931 yillarda utkazilgan solik isloxotlarining axamiyati shundaki, davlat bYudjeti bir tekisda 
tushib turadigan manbaga ega buldi. Bu solikning axamiyatini 62 yil uzgarmasdan xizmat kilganligidan 
bilish mumkin. Batan urushi davridagi yangilik shundan iborat buldiki, 1941 yildan boshlab buydoklik, 
yakkaboshlik va kam oilalik soliklari kiritildi. 1960 yildan boshlab minimum ish xakiga solik 
solinmaydigan buldi. 
Uzbekiston Respublikasi 1991 yil 1 sentyabrdan mustakil deb e`lon kilindi, mustakillik iktisodiy 
mustakilliksiz rivoxlana olmaydi, shu sababli xam solik tizimini kayta kurish zaruriyati tugildi. 1992 
yildan boshlab mustakil yangi solik tizimi asal kila boshladi. 1992 yil 14 yanvarda kabul kilingan 
“Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan olinag`tgan soliklar tugrisida” degan konun kabul kildi. Bu 
konunga binoan 1992 yilgacha amal kilgan oborot soligi, foydadan ajratma tulovi urniga yangi 
daromaddan daromad soligi va yangidan Respublikadan chekkaga chikadigan tovarlarga aktsiz soligi, 
mol-mulk soliklari joriy etildi. 1997 yil 1yanvardan ekologiya soligi, 1998 yil 1 yanvardan suv 
resurslaridan foydalanganlik soligi joriy etildi. Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi xuzurida 
1991 yil 12 avgustda bosh davlat solik boshkarmasining tuzilishi g`ki mustakil davlatning solik tizimini 
shakllantirishda juda muxim rol’ uynadi. 
Bozor munosabatlariga utish davrida solik tizimiga printsipial g`ndashuvlar tugrisida Respublika 
Prezidenti I.A.Karimov fikr Yuritib, shunday degan edi: “Biz soliklarni 
rejali ravishda oshirib borish, davlat va jamiyatga foyda keltirmasligini tula-tukis anglab olishimiz 
kerak. Bundan tashkari, soliklar daromadlarining bir kismini kamrab oladi, ular xalk xujaligiga va axoliga 
zarur bulgan yaxshirok maxsulot va tovarlarni kuprok ishlab chikarishga intiluvchi tashkilotlar xamda 
fukarolarni xar jixatdan ragbatlantirish kerak. 
Bir necha yil davomida soliklar ikkinchi darajali iktisodiy vositalardan davlatning jamiyat iktisodiy 
turmushiga, tashkilotlarga ta`sir utkazishning kudratli omiliga aylandi. 
O`z-o`zini nazorat qilish uchun savollar. 
Soliqlar va soliqqa tortish fanini o`qitish nima uchun kerak? 
Soliqlar va soliqqa tortish fani nimani o`rgatadi uning qanday funktsiyalari bor? 
Soliqlar va soliqqa tortish fanining mazmunida nimalarni o`rgatish maqsadi g`tadi? 
Fanni mo`taxassis kadrlar tayg`rlashdagi roli qanday?