Ызбекистон республикаси
-mavzu: O`zbekiston Rspublikasi soliq tizimi va soliq munosabatlari
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2-mavzu: O`zbekiston Rspublikasi soliq tizimi va soliq munosabatlari
subektlarining huquq hamda majburiyatlari 1. Soliq tizimining moxiyati va guruhlanish tartibi. 2. O`zbekiston Respublikasida soliq tizimini isloh qilinishning asosiy yo`nalishlari. 3. O`zbekiston soliq tizimining rivojlangan davlatlar soliq tizimi bilan o`xshashlik va farqli jihatlari. 4. Soliq to`lovchilarning huquqlari va majburiyatlari, vakolatli organlarning huquq va majburiyatlari. Biz avvalo solik tizimi va solikka tortish tizimi tushunchalarini bir-biridan farklay olshimiz kerak. Solik tizimi deganda – moxiyati jixatidan bir xil bulgan va markazlashgan pul fondiga tushadigan solik turlarining yigindisi tushuniladi. Solikka tortish tizimi deganda esa solikka tortish tizimining amaliy uslublari yigindisi tushuniladi g`ki bulmasa Solikka tortish tizimi deb Uzbekiston Respublikasi Oliy kengashi tomonidan belgilangan va ijrochi idoralar tomonidan undiriladigan soliklarni tuzish, belgilash usullari va tamoyillari yigindisiga aytiladi. Xozirgi sharoitda Uzbekiston Respublikasi solikka tortish tizimining eng muxim vazifasi bozor iktisodig`ti sharoitida davlat bYudjetini mablag bilan ta`minlash xisoblanadi. 8 Davlat solikka tortish tizimi bir kator elementlardan tashkil topgan bulib ular jumlasiga kuyidagilar kiradi. Solik ob`ektlari, manbalari solikka tortish sub`ektlari solik birligi va stavkasi normasi va solik ogirligidan iborat. Solik ob`ekti – solik nimaga solinsa shu narsa solik ob`ekti xisoblanadi. Solik ob`ekti asosan 3 guruxga bulinadi: oborot, daromad va mulk. Anikrok aytganda sotilag`tgan maxsulot oboroti , oligan foyda, er maydoni, transport vositasining kuvati va boshkalar solik obekti xisoblanadi. Solik obekti asosan solik nomini ifoda etadi. Solik subekti – bulib-solik munasabatlarida katnashuvchi tomonlar xisoblanadi. Amalg`tda kupincha solik subekti deganda solik tulovchilarni tushuniladi. Ammo xech kanday solik munosabatsiz bulmaydi. Munosabat bulishi uchun esa kamida 2 tomon buladi. Demak solik sub`ektlari bu solik tulovchilardir. Solik tulovchilar solikni nima xisobdan tulasa usha solik manbai bulib xisoblanadi. Masalan erga solik solish deganda solik ob`ekti bulib er xisoblansa, erdan keladigan daromad uning manbai xisoblanadi. Ayrim soliklar daromadidan olinadigan solik buyicha solik ob`ekti xam manbai xam bir xil buladi. Soliklar tugrisidagi konunda soliklar tulanishi uchun asos buladigan 2 ta manba nazarda tutiladi, sarmoya va daromad. Agar daromad olishga g`rdam beradigan sarmoya solik manbai sifatida belgilansa unda asta- sekin sarmoya tugashi mumkin. Bu bilan birga tabiiyki daromad olish manbai xam tugaydi. SHu sababli solik manbai bulishi kerak. Solika tortish birligi va stavkalari. Solikka tortish birligi deganda solik ob`ektining bir bulagi tushuniladi. U butun ob`ektdan solik xisoblash uchun zarur bulgan me`g`r vazifasini bajaradi. Masalan: axoli ixtig`ridagi erdan solik undirilag`tganda xar bir kvadrat metr korxonalar erlaridan xar bir gektar solik birligi xisoblanadi. Solik birligini asos kilib olib solik stavkasiga kupaytirilsa yillik jami solik summasi aniklanadi. Solik ob`ektining xar bir solik birligi uchun davlat tomonidan belgilab kuyilgan me`g`r solik stavkasi deb Yuritiladi. Bu stavka kat`iy summalarda g`ki foizlarda ob`ektga nisbatan kullaniladi. Solik stavkalari proportsional, progressiv va regressiv kurinishida bulishi mumkin. Proportsional solik stavkasi usulida foyda g`ki oborotga ega bulgan xukukiy va jismoniy shaxslar bir xil proportsiyada solik tulaydilar. Bu erda solik stavkasi kat`iy belgilangan bulib proportsional ravishda olinadi. Masalan: mol-mulk soligi: korxona asosiy fondlarini kiymati 200000 s undiriladigan solik stavkasi 4 % solik summasi xisobot yili uchun 8 ming sumni tashkil etadi. Agarda bu kiymat 500000 bulsa u xolda 20000 s buladi va xk. Progressiv solik stavkasi: Daromad g`ki foyda ortib borishi bilan solik stavkasi xam ortib borishi bilan solik stavkasi xam ortib borishi kuzda tutilgan bulsa bunday stavka progressiv solik stavkasi deyiladi. Buni biz Uzbekiston Respublikasi fukarolari, chet el fukarolari va fukaroligi bulmaganlardan olinadigan daromad soligi stavkasida yakkol kurishimiz mumkin. Regressiv solik stavkasi usulida daromad usishi bilan maxsulot ishlab chikarish xajmi kupayishi bilan solik stavkasi kamayib boradi. Regressiv stavkalar biror faoliyat g`ki soxa maxsulot ishlab chikarishni kupaytirish g`ki uz foydasidan biror turdagi xarajatni kupaytirishni ragbatlantirish maksadida kullaniladi. Regressiv stavkani kullashga davlat kuyidagi ikki Yulning birini tanlash bilan erishadi: davlat bYudjeti xarajatlarini kamaytiradi g`ki kamaygan solik ogirligini boshka solik tulovchilarga tarkatib Yuboradi. Respublikamiz prezidentining eksportga maxsulot ishlab chikarishga korxonalarni ragbatlantirishga oid kushimcha chora-tadbirlar tugrisida 1996 yil 20 martda kabul kilingan karori regressiv solik stavkasiga misol buladi. CHunki bu erda eksportga maxsulot ishlab chikarish salmogi oshishi bilan korxonalarning bYudjetga tulashi lozim bulgan foydaga solik stavkasi kamayib boradi. Agar ishlab chikarish maxsulotni umumiy xajmda eksport ulushi 5 foizdan 10 foizgacha bulsa – 20 % 10 % dan 20 % – 30 % 20 % dan 30 % – 40 % 30 % dan kup bulsa – 50 % kamaytiriladi. Tovar narxiga ustama xakdan iborat bulgan bilvosita soliklar iktisodiy nuktai nazardan olganda regressiv soliklar xisoblanadi. Bir xildagi tovarlarning xaridorlari bilvosita soliklarning bir xildagi 9 summasini tulaydilar, lekin bu soliklarni turli xaridorlar daromadidagi ulushi bir xil bulmaydi katta ulushi kam mikdor daromad oladigan shaxslar zimmasiga tugri keladi. Ma`lumki xisoblanadigan soliklarni xajmi nafakat solik stavkalarining mikdoriga, balki shu bilan birga solik stavkasi kullaniladigan ob`ektning mikdoriga xam boglik buladi. Solik bazasi solikka tortilishi lozim bulgan daromad g`ki mol-mulkning solik stavkasi kullaniladigan mikdoridir. Lekin solik bazasi xam uzgaruvchan xarakterga ega u konunlar asosida solik imtig`zlariga muvofik ravishda kamaytirilishi mumkin. Solik tulovchilarni solikdan ozod etish ular tulaydigan solik mikdorini (solik bazasini ) kamaytirish g`ki solik tulash shartini engilashtirish kabilarni solik konunchiligida solik imtig`zi deb Yuritiladi. Solik imtig`zlari aksaryat biror ishlab chikarish soxasini foliyat turini raxbarlantirishga karatilgan buladi. Lekin bunday imtig`zlar manbai nimaning g`ki kimning xisobiga amalga oshirilishini chukur taxlil kilib chikishga tugri keladi. Ayrim soliklarda xilma-xil imtig`z turlari mavjud. Korxona, birlashma va tashkilotlarga soliklardan bulinadigan imtig`zlarni 3 guruxga bulish mumkin. Solikdan batamom ozod etiluvchilar. Solikdan kisman va vaktincha ozod etiluvchilar. Solikka tortiladigan foyda bazasini kamaytirish. Masalan: Korxonada ishlovchilarni tarkibida 50 % nogironlar, 75 % dan ortigini urta va maxsus bilim Yurtlari talabalari tashkil kilsa, bunday korxonalar solikdan tamomila ozod kilinadi. Agar korxonadan eksportga sotgan tovarlari ular ishlab chikargan maxsulotlari jamini 30 % idan kam bulsa 2 marta kamaytiradigan xolda foyda soligi tulaydilar. YAngi tashkil etilgan korxonalar birinchi tuzilgan yili 25 % va ikkinchi yili 50 % belgilangan solik stavkasidan solik tulaydilar. Uchinchi yili 100 % solik tulashga tugri keladi. Solik deklaratsiyasi ishbilarmon daromadini solikka tortish xujjati axborotnomasidir. Ishchi xizmatchilar asosiy ish joyidan tashkari kushimcha daromad topsalar g`ki fukarolar tadbirkorlik bilan shugullansalar topgan yalpi daromadi tugrisida solik konunchiligida kursatilgandek axborotnoma, xabarnoma g`zilishi shart. Bu solik deklaratsiyasi deb Yuritiladi. Deklaratsiyasilarda topgan daromadlari va shu daromadini olish bilan boglik xamma xarajatlari kursatiladi. Solik deklaratsiyasini takdim etish butun respublika xududida joriy etilgan Deklaratsiya talab kilinishidan asosiy maksad xukukiy va jismoniy shaxslarning olgan sof daromadini aniklash va uni solikka tortishdir. Xozirgi vaktda eng kup tuziladigan oddiy deklaratsiya bu yakka mexnat faoliyati bilan shugullanishda g`ziladigan deklaratsiyadir. Soliqlar majburiy to`lovni ifoda etuvchi pul munosabatlarini bildirib, bu munosabatlar soliq to`lovchilar (huquqiy va jismoniy shaxslar) bilan soliqni o`z mulkiga aylantiruvchi davlat o`rtasida bo`ladi. Korxona va tashkilotlar aholiga xizmat ko`rsatganida, ishlar bajarganida g`ki bozorlarda oldi- sotdi kilganda ham pul to`lovlari mavjud. Lekin ular soliq bula olmaydi. Soliq munosabati bo`lish uchun davlat mamlakatda yaratilgan ijtimoiy mahsulot (to`g`rirog`i, yalpi milliy mahsulot) qiymatini taqsimlash yo`li bilan majburan davlat bYudjetiga mablag` tuplash jarag`nini amalga oshiradi. Soliqlar ning o`ziga xos belgilari mavjud bo`ladi, ularga: majburiylik, xazinaga tushishlik, qat`iylik va doimiylik, aniq soliq to`lovchi uchun ekvivalentsizlik belgilari mavjuddir. Birinchi belgi-majburiylik. Soliq va yig`imlar majburiy bo`ladi, bunda davlat soliq to`lovchining bir kism daromadlarini majburiy badal sifatida bYudjetga olib kuyadi. Bu majburiylik Oliy Majlis tasdiqlab bergan Soliq Kodeksiing tamoyili asosida amalga oshiriladi. Demak, majburiylik belgisi huquqiy tomondan davlat uchun kafolatlangan. Ikkinchi belgi soliqlarning davlat mulkiga aylanishidir. Soliqlar albatta xazinaga-davlat bYudjetiga va boshqa davlat pul fondlariga tushadi. Bordi-Yu, to`lov boshqa ixtig`riy fondlar - «Iste`dod», «Ekosan», «Kamolot», «Nuroniy» jamg`armalariga tushsa, unda soliq munosabati bo`lmaydi. CHunki majburiylik tamoyili yo`q, u to`lov davlat mulkiga tushmaydi. Soliqlar qat`iy belgilangan va doimiy harakatda bo`ladi. Tarixda 50 va 100 yillab o`zgarmasdan harakatda bo`lgan soliqlar mavjud. Ilmiy asosi kancha chuqur bo`ladi, soliqlar shuncha qat`iy va o`zok yillar o`zgarmasdan harakat qiladi g`ki juda kam o`zgaradi. 10 Tulangan soliqlar mamlakat mikg`sida hammaga bir xil miqdorda kaytib keladi. Lekin, davlatga to`langan soliq summasi to`lovchining shaxsan o`ziga to`liq kaytib kelmaydi, ya`ni u ekvivalentsiz pul to`lovidir. Masalan, soliq to`lovchi bu yili davlatning sog`likni saqlash va maorif xizmatlaridan xech foydalanmagan bo`lishi mumkin. Lekin bozor iqtisodig`ti sharoitida hamma soliq to`lovchilarning to`lagan soliq va yig`imlari davlatning ularga ko`rsatgan xilma-xil xizmatlari (mudofaa, xavfsizlikni ta`minlash, tartib-intizomni urnatish va boshqa ijtimoiy-zaruriy xizmatlar) orqali o`zlariga kaytib keladi. Demak, soliq to`lovchilar nuktai nazaridan olganda hamma soliqlar bozor iqtisodig`ti sharoitida davlatning ko`rsatgan ijtimoiy xizmatlari uchun to`lanadigan (to`lov) xakdir. Soliqlar bYudjetga va davlat pul fondlariga kelib tushadigan, majburiy harakterga ega bo`lgan pul to`lovi munosabatlaridir. SHuningdek, soliqlar iqtisodiy kategoriya bo`lganligi uchun bozor iqtisodig`ti munosabatlari, shu jumladan, moliyaviy munosabatlar bilan chambarchas bog`liqdir. Bozor iqtisodig`ti erkin iqtisodig`tdir, ya`ni har bir huquqiy shaxs, tadbirkor o`z tovariga erkin baho belgilashi, mahsulot etkazib beruvchini topishi va o`zi iste`molchini topib unga mahsulotni sotish huquqiga ega. SHuning uchun davlat ularning bir kism daromadlarini taqsimlab, bYudjetga oddiy ajratma sifatida ololmaydi. Soliq qilib olish uchun Oliy majlisning karori zarur, ya`ni qonun bilan olingan to`lov bYudzjetga o`tadi. erkin iqtisodig`t sharoitida soliqlar ham erkin, ochik, aniq bo`ladi, demokratik to`lovga aylanadi. Soliqlar iqtisodiy kategoriya bo`lganligidan to`lovchilar va bYudjet o`rtasida daromadlar taqsimlanag`tganda tomonlarning iqtisodiy manfaatini, albatta, e`tiborga olish zarur. Soliq to`lovchilar daromadini davlat istaganicha ololmaydi, soliqlar ni bYudjetga olishning ma`lum chegarasi mavjud. Bu haqda ko`plab yirik iqtisodchilar va davlat arboblari o`z asarlarida ko`rsatib utgan. Uni davlat, shu bilan birga soliq to`lovchilarning mahsulot ishlab chiqarish va foyda olishdagi faoliyatini hisobga olib soliq belgilanadi. Ikkinchi tomondan, soliqlar dan makroiqtisodig`tni rivojlantirish, bozor infrato`zilmasini yaratish va boshqa umumdavlat maqsadalari uchun etarli molyaviy resurslar tuplash uchun foydalaniladi. Soliqlar mohiyati soliq to`lovchilar bilan davlat o`rtasidagi doimiy, o`zok muddatli munosabatlarda o`z ifodasini topadi. Anikrok aytsak bu erda iqtisodiy munosabat, ya`ni pul munosabati mavjuddir. Bir xil moxiyatga ega va o`zaro munosabatda bog`liq bo`ladi markazlashgan pul fondini va davlatning boshqa fondlarini majburiy tashkil etadigan soliq va yig`imlar turlarining yig`indisiga soliqlar tizimi deb ataladi. Bu ta`rifda soliq va yig`imlar yagona moxiyat, ya`ni «majburiy harakterga ega bo`lgan munosabat» va ularning bir-biri bilan bog`liqligi va nixoyat bYudjetga tushishligini ko`rsatadi. Bu O`zbekiston Respublikasi soliq Kodeksi mazmuniga mos keladi. SHu erda baxsli masala ham mavjud, ya`ni davlatning bYudjetdan tashqari fondlariga (pensiya, ijtimoiy sug`urta, bandlik, yo`l fondlari va boshqalar) to`lovlarni ham majburiylik nuktai nazardan soliq tizimiga kiritish muammosi mavjud. O`zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining 23- moddasiga binoan soliqlar tizimi quyidagi tarkibga ega bo`ladi. Soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarning turlari O`zbekiston Respublikasi hududida ushbu Kodeksda nazarda tutilgan soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar amal qiladi. Umumdavlat soliqlari Mahalliy soliqlar va yig`imlar 1) Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig`i; 2) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig`i; 3) qo`shilgan qiymat solig`i; 4) aktsiz solig`i; 5) er qa`ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to`lovlar; 6) suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq; 7) yagona soliq to`lovi; 1) mol-mulk solig`i; 2) er solig`i; 3) obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig`i; 4) jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel’ g`qilg`isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq. 5) tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo`yicha qat`iy belgilangan soliq. 11 8) yagona er solig`i; Majburiy to`lovlar: 1) ijtimoiy jamg`armalarga majburiy to`lovlar: yagona ijtimoiy to`lov; fuqarolarning bYudjetdan tashqari Pensiya jamg`armasiga sug`urta badallari; bYudjetdan tashqari Pensiya jamg`armasiga majburiy ajratmalar; 2) Respublika yo`l jamg`armasiga majburiy to`lovlar: Respublika yo`l jamg`armasiga majburiy ajratmalar; Respublika yo`l jamg`armasiga yig`imlar; 3) davlat boji; 4) bojxona to`lovlari; 6) ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko`rsatish huquqi uchun yig`im. Davlat umummilliy dasturlarini amalga oshirish davrida tegishli jamg`armalar tashkil etilishi mumkin bo`lib, ularga qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda majburiy to`lovlar belgilanadi. Soliq va yig`imlar bir-biri bilan bog`liq bo`ladi, okibat natijasida ular huquqiy va jismoniy shaxslarning pul daromadlaridan olinadi. Demak, soliq va yig`imlarning jami yig`indisi summasi soliq og`irligi tushunchasini keltirib chiqaradi. Soliqlarni ob`ekti va iqtisodiy mohiyati bo`yicha guruhlash. Soliqlar ni guruhlash iqtisodig`tga ijobiy va salbiy ta`sirlarni o`rganishning ilmiy va amaliy uslubidir. Soliqlar soliqqa tortish ob`ektiga qarab to`rt guruhga bo`linadi: Oborotdan olinadigan soliqlar Daromaddan olinadigan soliqlar Mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlar Er maydoniga qarab olinadigan soliqlar . Oborotdan olinadigan soliqlar ga qo`shilgan qiymat solig`i, aktsiz solig`i, bojxona va er osti boyliklari qiymatidan olinadigan soliqlar kiradi. Lekin oborot (aylanma) tushunchasi bizning qonunchiligimiz bo`yicha ilgaridek mahsulot realizatsiyasi oborotidan emas, balki mahsulotlarni Yuklab Yuborgan qiymat bilan ulchanadi (QQSda). YAlpi tushumdan olinadigan yagona soliq ham oborotdan olinadigan soliqlar ga kiradi. Daromaddan olinadigan soliqlar ga huquqiy shaxslarning daromadiga (foydasiga), jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliq, savdo tashkilotlarining yalpi daromadidan soliqlar i kiradi. Bu guruh soliqlarga infrastrukturani rivojlantirish solig`i ham kiradi. Mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlarga Yuridik va jismoniy shaxslardan undiriladigan mol- mulk solig`i kiradi. Er maydonlaridan olinadigan soliqlarga qishloq xo`jalik tovar ishlab chiqaruvchilarning yagona er solig`i va Yuridik (noqishloq xo`jalik) va jismoniy shaaxslarning er soliqlar i kiradi. harajatlardan olinadigan soliqlar ga esa ekologiya solig`i kiradi. Iqtisodiy mohiyatiga qarab soliqlar egri va to`g`ri soliqlar ga g`ki bevosita va bilvosta bo`linadi. To`gri soliqlar ni to`g`ridan to`g`ri soliq to`lovchilarning o`zi to`laydi, ya`ni soliqni huquqiy to`lovchisi ham, haqikiy to`lovchisi ham bitta shaxs bo`ladi. To`gri soliq Yukini boshqalarga ortish holati bu erda bo`lmaydi. Bu soliqlar ga hamma daromaddan to`lanadigan va barcha mulk soliqlar i kiradi. To`g`ri soliqlar dan to`g`ridan-to`g`ri daromaddan soliq to`langanligi uchun soliqlar stavkasining kamaytirilishi korxonalar daromadining ko`p qismini ularga qoldirib, investitsiya faoliyatini kengaytirish imkonini yaratib, bozor iqtisodig`tini rivojlantiradi. Bu soliqlar ning stavkalari ko`paytirilsa, biznes imkoniyatlari kamaya borib, iqtisodiy rivojlanishni susaytiradi. Demak bu guruh soliqlar ning stavkalari to`g`ridan-to`g`ri bozor iqtisodig`ti bilan chambarchas bog`langandir. 12 Egri soliqlar ni huquqiy to`lovchilari mahsulot (ish, xizmatni) Yuklab Yuboruvchilardir (xizmat ko`rsatuvchilardir). Lekin soliq og`irligini xaqiqatdan ham bYudjetga to`lovchilari tovar (ish, xizmat) ni iste`mol kiluvchilardir, ya`ni xaqiqiy soliq to`lovchilar bu erda yashiringan. Bu soliqlar tovar (ish, xizmat) qiymati ustiga ustama ravishda qo`yiladi. Bu soliqlar ning ijobiy tomoni Respublikada ishlab chiqarilgan tovarlarni chetga chiqib ketishini chegaralaydi, mamlakat ichida tovarlar ko`p bo`lishiga g`rdam beradi. egri soliqlar orqali tovarlar qiymati oshirilmasa, bozorlarda ularning takchilligi ortadi. egri soliqlar stavkasining asosli ravishda oshirilishi korxonalar faoliyatining moliyaviy yakuniga to`g`ridan to`g`ri ta`sir etmaydi, ya`ni investitsion faoliyatini qisqartirmaydi. Ammo soliq stavkasi tahlil kilinmasdan oshirib Yuborilsa korxonalar sotish kiyinchiligiga uchrab foyda olishni ham bYudjetga to`lovlarni ham kamaytirishi mumkin. Bu soliqlar ning yana bir tomoni muomaladagi ortiqcha pul massasini kamaytirib, inqirozni jilovlab boradi. Biroq bu soliqlar mehnat bilan band bo`lgan aholining real daromadini pasaytiradi. Korxonalarda to`g`ri soliqlar stavkasini kamaytirish hisobiga berilgan imkoniyat ko`proq mahsulot ishlab chiqarishni ko`paytirib, tovarlar assortimentining oshishini ta`minlashi kerak. Jaxon soliq amalig`tida to`g`ri va egri soliqlar nisbatiga qarab u g`ki bu mamlakat iqtisodig`tini rivojlanishi g`ki iqtisodiy kiyinchiliklarni borligini tahlil qilib berish mumkin. Masalan. AKSH da to`g`ri soliqlar salmog`ining bYudjet daromadida 90 foizga yakin bo`lishi bu erda rivojlangan bozor iqtisodig`ti mavjudligidan darak beradi. Egri soliqlar tarkibiga QQS, aktsiz solig`i, bojxona boji, er qa`ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to`lovlari kiradi. Yuqorida aytib utilganidek, to`g`ri va egri soliqlar yagona soliq tizimini tashkil etib bir-biri bilan o`zaro bog`langan. Umumiy soliq summasi o`zgarmagan holda birining stavkasini kamaytirish ikkinchisini stavkasini oshirishni talab etadi. Soliqlarning umudavlat (respublika) va mahalliy soliqlarga bo`linishi xukumat idoralarining respublika xukumati va mahalliy xukumatlarga bulinishi asosida kelib chiqadi. Har bir xokimiyat idoralari o`zlarining bajaradigan muhim vazifalaridan kelib chiqib, o`z bYudjetiga va uni ta`minlaydigan soliqlarga ega bo`lishi kerak. Respublika xukumati umumdavlat mikg`sida katta vazifalarni mudofaa, xavfsizlikni saqlash, tartib intizom infrastrukturasini yaratish, mexnatkashlarga ijtimoiy ximoyasini tashkil etish va boshqa bir kator yirik vazifalarni bajaradi. SHuning uchun uning bYudjeti ham soliqlari ham salmokli bo`lishi shart. QQS, aktsiz solig`i, Yuridik shaxslarning daromadi (foydasi)dan, jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliqlar respublika bYudjetiga tushadi. Umumdavlat soliqlarining muhim xususiyati shundaki, respublika bYudjetiga tushadigan soliqlardan mahalliy bYudjetlarni boshqarib borish uchun ajratma sifatida tushushi mumkin. Bordi-Yu, ajratma etmasa subventsiya g`ki subsidiya beriladi. Agar kelgusi yil mahalliy bYudjetlarning o`z manbalari (soliqlari) ko`payib kolsa, respublika soliqlaridan ajratma berishning xojati kolmaydi. Respublika va mahalliy soliqlar yagona mohiyatiga ega bo`ladi, bYudjetga to`lanishi lozim bo`lgan to`lovlardir. Mahalliy soliqlar xukumatlar bajaradigan vazifalariga qarab belgilanib, ularga doimiy va to`liq biriktirib beriladi. Mahalliy xukumatlar asosan mexnatkashlarga yakin bo`lganligidan ularga ijtimoiy masalalarni maktab, sog`likni saqlash, madaniyat, maorif, shahar va qishloqlar obodonchiligi kabi vazifalarni bajaradi. Lekin bu soliqlar va yig`imlar ularning bYudjet harajatlarining 30-40 foizini koplaydi, holos. Keyingi vaqtlarda mahalliy bYudjetlar daromadlari salmog`ini 50-60 foizga etkazish kabi xukumat karorlari mavjud. Mahalliy bYudjetlar daromadlarini ko`paytirish eng dolzarb masalalardan biridir. Fakat o`z daromad manbaiga to`liq ega bo`lgan mahalliy xukumatlar o`z faoliyatlarini to`liq amalga oshirishlari mumkin. Aks holda, har xil moliyaviy kamchiliklarga yo`l qo`yish zhtimoli bor. Mahalliy soliqlar ning muhim xususiyati shundaki ular faqat shu xududning bYudjetiga tushadi. Boshqa bYudjetlarga ajratmalar berilmaydi. Mahalliy bYudjetlarning soliq va yig`imlari kam bo`lganligidan bu bYudjetlarning daromadlar va harajatlarini barqarorlashtirish (balanslashtirish) ancha murakkabdir. Bu masalani echishda ilgari ko`rsatganimizdek xududdan tushadigan soliqlar dan ajratmalar beriladi. (masalan, QQS, daromad solig`i va boshqalar). Amalig`tda shu soliqlar dan mahalliy bYudjetlarga ular bYudjetini barqarorlashtirish uchun 100 foizgacha ajratma bermasdan turib subventsiya (maqsadli g`rdam) berish hollari uchraydi. Vaholanki, 13 mahalliy xukumatlarni o`z xududlaridan tushadigan soliqlar ni undirishga kiziktirish uchun 100 foizgacha ajratmalar berish maqsadga muvofikdir. Subventsiya g`ki subsidiya uslublari esa mahalliy xukumatlarning respublika xukumatiga murojaat etish lozimligini bildirib, ularni o`z xududlaridagi soliqlar to`liq undirilishini kiziktirmaydi, ulardagi boki beg`amlik fazilatini kuchaytiradi. Mahalliy xukumatlar o`z xoxishlaricha soliq va yig`imlar kiritish huquqiga ega emas. o`zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksida ko`rsatilgan soliqlar ning o`z xududlarida qo`llash g`ki qo`llamaslik huquqi bor. Undan tashqari mahalliy soliqlar (mol-mulk va er solig`idan tashqari) va yig`imlardan bYudjetga tushgan summa atrofida soliq to`lovchilarga imtig`zlar berish huquqiga ega. Mahalliy soliqlar va yig`imlarning bYudjetga to`liq tushishini tashkil qilish ularning zimmasidagi asosiy vazifa hisoblanadi. Yuridik shaxslarning soliqli va soliqsiz to`lovlari tavsifi. O`zbekiston Respublikasining davlat bYudjetiga to`lanadigan soliq va yig`imlarning xal kiluvchi qismini Yuridik shaxs soliqlar i va boshqa to`lovlari tashkil etadi. Yuridik shaxslar Respublika (umumdavlat) bYudjetiga quyidagi soliqlar va yig`imlarni to`laydilar: 1) Yuridik shaxslarning daromadi (foydasi)ga soliq; 2) qo`shilgan qiymat solig`i; 3) Aktsiz solig`i; 4) Er qa`ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to`lovlar; 5) Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq; 6) Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining yalpi tushumidan soliq; 7) yagona soliq; 8) yagona er solig`i; 9) Bojxona boji; 10) Davlat boji; 11) Kimmatli qog`ozlarni ro`yxatdan o`tkazish yig`imi; 12) DAN yig`imi; 13) Jarimalar; 14) Boshqa to`lovlar; Yuridik shaxslar mahalliy bYudjetlarga quyidagi soliqlar va yig`imlarni to`laydilar: 1) mol-mulk solig`i; 2) er solig`i; 3) obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig`i; 4) tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo`yicha qat`iy belgilangan soliq. 5) ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko`rsatish huquqi uchun yig`im. 6)Tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchi Yuridik shaxslarni ro`yxatdan o`tkazish yig`imi; 7)Dexkon bozorida bir yo`la yig`im; 8)Boshqa to`lovlar. Yuridik shaxslar soliq to`lovchi bo`lishi uchun Yuridik shaxs maqomini olganidan tashqari, albatta biror ruxsat etilgan faoliyatdan daromad olgan bo`lishlari zarur g`ki tovarlar (ish, xizmatlar) sotishdan oborotga ega bo`lishlari hamda statistika idoralarida, xokimiyatlardan ro`yxatdan o`tgan (kodga ega) bo`lishlari shart har bir Yuridik shaxsga idenfikatsion rakam beriladi. Yuridik shaxs bo`ladi mulkka ega bo`lishlik, bordiYu soliqdan g`ki boshqa sub`ektlardan karzdor bo`ladi kolsa, boshqa choralar kurilganda etarli bo`lmasa, ana shu mulklarini sotib (sud karoriga asosan) soliqdan kutilish imkoniyati yaratiladi. Yuridik shaxslar soliqlar ini bYudjet daromadlarini shakllantirish va pul muomalasini mustaxkamlashdagi ahamiyati. Ilgari aytganimizdek, Yuridik shaxslarning bYudjetlarga to`laydigan soliqlar i to`g`ri va egri soliqlar ga bo`linadi. 14 To`gri soliqlar daromad (foyda) soliqlar i va resurslar soliqlar idan tashkil topadi. egri soliqlar esa qo`shilgan qiymat solig`i, aktsiz solig`i, bojxona bojidan iboratdir. Yuridik shaxslarning bu soliqlar i bYudjet daromadlarini asosiy qismini tashkil etishi quyidagi jadval ma`lumotlarida kurinadi. O`zbekiston Respublikasi davlat bYudjetida soliqlarning to`tgan salmogi Soliqlar nomi 1996 y 1997 y 1998 y 2004 y 2005 y 2006 y 2007 y Yuridik shaxslar daromadiga (foydasiga) soliq 25,8 23,9 21,8 13,5 10,5 9,3 8,6 Kichik biznesning yagona solig`i - - - - 2,2 2,2 3 Mol-mulk solig`i 1,5 2,3 3,0 2,8 3,0 3,1 2,3 Er solig`i 3,5 3,6 4,0 4,0 3,9 2,8 2,6 Er osti boyliklari uchun soliq(er qa`ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus yig`imlar) 0,6 1,3 2,1 1,2 1,0 0,9 1 Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq - - - - 0,4 0,4 0,3 Qo`shilgan qiymat solig`i 17,7 25,1 25,3 29,7 24,6 28,6 27,9 Aktsiz solig`i 20,0 14,4 13,4 18,6 24,5 26,9 26,4 Bojxona boji 1,6 1,5 2,1 1,3 1,6 1,7 1,9 Boshqa soliqlar va yig`imlar (infrastruktura solig`i). - - - - - - 2 Jami 80 81 83 75 75 75,5 76 Yuqoridagi jadval ma`lumotlar ko`rsatadiki, Yuridik shaxslar soliqlar i ichida egri soliqlar salmog`i ortib borishi tendentsiyasiga ega, to`g`ri soliqlar salmog`i esa pasayib borish Yunalishidadir. Bunday holat mahsulot ishlab chiqaruvchilarning hissasiga tushadigan soliq Yukini kamaytirib, ularning ishlab chiqarish faoliyatini kuchaytiradi. SHu bilan birga to`g`ri va egri soliqlar bYudjetning mustaxkam manbasiga aylanib uning o`ta ijtimoiy zarur bo`lgan harajatlarini o`z vaqtida va o`zluksiz moliyalashtirish imkonini yaratadi. Bularning ahamiyati bekig`s kattadir. Bu soliqlar siz bYudjetlarni rejali moliyalashtirish iloji yo`q. Yuridik shaxslar soliqlar i pul muomalasini mustaxkamlashda ham katta ahamiyatga ega. To`gri soliqlar Yuridik shaxslarning harajatlarga mo`ljallangan mablag`larini qisqartirib muomalaga oz pullarni chiqarishga olib keladi. egri soliqlar esa tovarlar (ishlar, xizmatlar) tarkibida bo`ladi, baho hisobiga muomaladagi ortiqcha pullarni muomaladan oladi. SHunday qilib soliqlar pul muomalasini mustaxkamlashda katta ahamiyatga ega bo`ladi. Soliqlar ning oshishi tovar (xizmat, ish) taklifini oshiradi, talabni kamaytiradi. Bu esa pul emissiyasini kamaytiradi. Ammo taklifda real qiymati past bo`lganligidan inflyatsiyani paydo qilishi mumkin. O`z-o`zini nazorat qilish uchun savollar Soliq tizimi tushunchasi nimani ifoda etadi? O`zbekiston Respublikasi soliq tizimini tavsiflang? Soliqlar iqtisodiy mohiyatiga qarab qanday guruhlanadi? Soliqlar ning umumdavlat va mahalliy soliqlar ga ajratishning sababi nimada va ular qanday farqlanadi? 15 Yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarning farqi nimadan iborat? 6. BYudjetdan tashqari jamg`armalarga majburiy to`lovlar va ularning soliqlar ga qanday alokasi bor? Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|