Ызбекистон республикаси
-mavzu: Qo`shilgan qiymat solig`i
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 5-mavzu: Qo`shilgan qiymat solig`i
1.O`zbekistonda qo`shilgan kiymat solig`i joriy kilinishining iqtisodiy sabablari va ahamiyati. 2.qo`shilgan kiymat solig`i to`lovchilari tarkibi. 3.qo`shilgan kiymat solig`ining soliq solish ob`ekti. 4.Soliq ob`ektlarining tarkibi: tovarlar (ishlar, xizmatlar)ning sotilishi bo`yicha aylanmalari tovarlarning importi hamda O`zR hududida bajarilgan (ko`rsatilgan) ishlar (xizmatlar) importi aylanmalari. Qo`shilgan qiymat solig`i tovarlar, ishlar va xizmatlar ustiga qo`yilganligi uchun egri soliqlar katoriga kiradi. Bunday karaganda uning to`lovchilari mahsulot ishlab chiqaruvchi, ish va xizmatlarni bajaruvchi korxona, tashkilot, birlashmadek tuYuladi. Ana shu korxonalar soliqni huquqiy to`lovchilari bo`ladilar. Soliq idoralari soliqni o`z vaqtida va to`liq bYudjetga o`tkazishni ulardan talab qiladilar. Aslida esa mazkur korxona, tashkilot va birlashmalar qo`shilgan qiymat solig`ini mahsulot, ish, xizmatni sotib oluvchi korxona, tashkilot va birlashmalar sotib olgan mahsulot, ish, xizmat ustiga quyib Yuboradilar. Demak, soliqni haqikiy to`lovchilari shu mahsulot, ish va xizmatni iste`mol kiluvchi korxonalardir. Ularning oxirgi qiymati chakana savdo orqali aholiga etib boradi va oxirgi iste`molchilar bo`ladi. 61 Amalig`tda O`zbekiston Respublikasining soliqlar haqidagi qonunlariga binoan, hisobot davri (oyi) uchun realizatsiya qilingan tovarlar (ishlar, xizmatlar) uchun hisoblab chiqarilgan qo`shilgan qiymat solig`i summasi bilan qiymati ishlab chiqarish va muomala harajatlari (masalan, materiallar, xom ashg`, butlovchi buYumlar, g`qilig`ini etkazib bergan ta`minotchilarga to`langan xak)ga kushiladigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) uchun to`lanishi lozim bo`lgan qo`shilgan qiymat solig`i summasi o`rtasidagi farq sifatida hisoblab chiqariladi. Bu umumiy tartib mazkur soliqning qo`shilgan qiymatga solinadigan soliq sifatidagi mohiyatini ochib beradi. Bu urinda korxona bir vaqtning o`zida ta`minotchiga soliq to`lovchi sifatida ham, tovarlarni sotib oluvchi, ishlar va xizmatlarni iste`mol kiluvchilardan soliq oluvchi sifatida ham maydonga chiqadi. Bunday axvolda tovarlar (ishlar, xizmatlar) etishmovchiligi g`xud ularga talab oshgan sharoitlarda, QQS korxonaning moliyaviy natijasi (foydasi)ga nisbatan haqikatdan neytral soliqqa ham, mulkchilik shakllaridan va xo`jaliklarning tarmog`idan qat`iy nazar, barcha korxonalar va birlashmalar tomonidan to`lanadigan universal soliqqa ham aylanadi. qo`shilgan qiymat solig`i bilvosita ko`p bosqichli soliq bo`ladi, ishlab chiqarish va taqsimlash tsiklidan boshlanib, iste`molchiga sotilishgacha bo`lgan har bir aktdan undiriladi. Uning ob`ekti bo`ladi, ushbu jarag`nlarda qo`shilgan qiymat hisoblanadi YA`ni, mahsulot ishlab chiqaruvchi, ishlarni bajaruvchi va xizmatlarni ko`rsatuvchi tomonidan yangidan mahsulot ishlab chiqarish uchun g`ki ishlar va xizmatlarni amalga oshirish uchun sotib olingan xom-ashg`, materiallar g`ki tovarlar va mahsulotlar ustiga qo`shilgan qiymatdir. Ushbu soliq tovarlar, ishlar va xizmatlar narxining barcha elementlarini cheklaydi hamda ishlab chiqaruvchining ishlab chiqarish tannarxini kamaytirishga undaydi. qo`shilgan qiymat solig`i hisobotlari asosida davlat sanoat va savdo kapitalining aylanishi to`g`risidagi ma`lumotlarga ega bo`ladi, va bu makrodarajada tartibga solishni engillashtiradi. Bundan tashkari, davlat tovarlar xali haqikiy va oxirgi iste`molchi hisoblangan hamda soliqning haqikiy to`lovchisi bo`lmish aholiga sotilishidan oldin daromad olish imkoniyatiga ega bo`ladi. Jaxon amalig`ti qo`shilgan qiymat solig`ini hisoblashning deyarli bir xil tizimiga ega. Soliq to`lovchi sotilgan mahsulot, bajarilgan ishlar va ko`rsatilgan xizmatlar uchun haridorlardan olingan soliq bilan ushbu mahsulotlarni ishlab chiqarish, ishlar va xizmatlarni amalga oshirish uchun to`langan soliq summasi orasidagi farqni bYudjetga to`laydi. Agarda haridorlardan olingan soliq summasidan chegirib tashlanadigan ma`sulot, ishlar va xizmatlarni etkazib beruvchiga to`langan soliq summasi olingan soliq summasidan ortiq bo`ladi, u holda manfiy qoldiq keyingi davr soliqk to`lovlari hisobiga o`tkaziladi, g`ki rivojlangan davlatlarda qo`llanilib kelinag`tganidek, soliq to`lovchiga qaytarib beriladi. Soliqlar ni kismlarga ajratib undirishga imkoniyat beradi, chunki soliqqa tortish mikg`siga firmalarning barcha sotuvlari kiradi, ammo oralik sotib olishlarda to`langan soliq summasi kelgusida jami summadan chiqarib tashlanadi. «Soliq krediti» nomi bilan atalgan ushbu usul soliq tizimiga o`zini o`zi tartibga solish elementini kiritadi va soliqlar ni undirilishi Yuzasidan tartibni yaxshilaydi. qo`shilgan qiymat solig`ining asosiy ustunligi shundaki, ishlab chiqarishning har bir bo`ginida to`langan soliqning xajmini aniqlash mumkin. Bu esa, masalan, eksportga berilgan chegirmalarni aniq hisoblashga g`rdam beradi va eksport subsidiyalari berilgan vaqtdagi qonun bo`zilishlarning oldini oladi. BYudjetni muvofiklashtirish muammolari bozor iqtisodig`tga asoslangan iqtisod uchun davlat tomonidan bozor iqtisodini tartibga solishda juda muhimdir. Ushbu muammolar orasida soliqlar g`rdamida koplanib turiladigan bYudjetning daromad qismini shakllantirish alohida uringa ega. Bunda ko`pgina mamlakatlarda asosiy urin bilvosita soliqlar ga qaratiladi. Xalkaro amalig`tga asosan bu soliqlar ga iste`moldan soliqlar (qo`shilgan qiymatsolig`i, savdo va oborotdan olinadigan soliqlar ), aktsizlar va bojxona to`lovlari kiradi. O`zbekiston Respublikasida bilvosita soliqlar davlat bYudjeti daromadlarining deyarli yarmini tashkil qiladi. Bundan tashkari, ushbu soliqlar narxning asosiy qismini tashkil kila turib, mamlakat ichidagi ishlab chiqarish va iste`molga hamda xalqaro savdoda etarli darajada ta`sir ko`rsatadi. SHu sababli, qo`shilgan qiymat solig`ining asosiy imkoniyatlari va turli mamlakatlarda ularning ishlatilishining tahlili O`zbekiston uchun katta ahamiyatga egadir. Bozor iqtisodig`tiga asoslangan davlatlarda iqtisodiy usish darajasiga bog`liq holda soliqlar ning bevosita va bilvosita soliqlar ga bulinishi o`rtasida aniq bog`liqlik ko`zga tashlanadi. Davlatning va undagi 62 aholining iqtisodiy rivojlanishining pastligi asosan har bir aholi jon boshiga to`g`ri keladigan YAIM bilan ulchanadi hamda bu hol jismoniy va Yuridik shaxslar daromadlaridan olinadigan to`g`ri soliqlar xajmining pastligiga olib keladi. SHu sababli, ko`pgina endigina rivojlanaetgan davlatlarda soliqqa tortishda bilvosita soliqlar asosiy urinni egallaydi. Rivojlanishning eng past ko`rsatkichlariga ega bo`lgan davlatlarda bilvosita soliqlar ning barcha soliqlar tushumi orasidagi urni 68-foizni, to`g`ri soliqlar esa atigi 32 foizni tashkil qiladi. Rivojlangan davlatlarda esa, buning aksi, ya`ni 32 foizini to`g`ri soliqlar , 68 foizini esa egri soliqlarni tashkil qiladi. Bozor iqtisodig`tiga utish davrida bilvosita soliqlar ning ahamiyati va kerak bo`lganda ularning rolini oshishi mukarrarligini inkor kilmagan holda, quyidagi hollarga e`tiborni qaratish lozim bo`ladi: Bilvosita soliqlar ning yangisini kiritish g`ki mavjudlarining soliq stavkalarini oshirishda ularning ishlab chiqaruvchilarga salbiy ta`sirini o`rgangan holda amalga oshirish lozim. Ushbu hollarda bu salbiy holatlarni oldini olish uchun barcha choralarni amalga oshirish kerak, hattoki, bilvosita soliqlar , ayniqsa, salbiy holati iste`molni juda tez qisqarishiga olib kelib, ishlab chiqaruvchilarga to`g`ridan-to`g`ri ta`sir ko`rsatuvchi QQSni qisqartirish choralarini qurish lozim. Bunday hollarda ba`zi etaplarda bilvosita soliqlar ning urnini oshirishga majbur bo`lgan bozor iqtisodig`tiga asoslangan davlatlarning amalig`tini ham hisobga olish zarur. Bu amalig`t shuni ko`rsatadiki, bilvosita soliqlar ning rolini, soliq solish bazasini, soliq stavkasini oshirish faqatgina ushbu choralar natijasida olingan qo`shimcha mablag`larni soliq soxasidagi aniq bir o`zgarishlar uchungina ishlatilganda uzok muddatli yaxshi natijalar berishi mumkin. Bunday choralar sifatida foyda solig`ini kamaytirishni taklif qilish mumkin. QQS ko`pgina mamlakatlarda davlat daromadining 12-30 foizigacha qismini ta`minlab beradi va bu YAMMning 5-10 foiziga tengdir. Ushbu soliq soliq tushumlari orasidagi ishonarli manbadir va bu ayniqsa daromadlar (foyda) cheklangan mamlakatlar uchun tegishlidir. O`zbekistonda 1992 yildan beri qo`llanilib kelinaetgan QQS (aktsiz soliqlar i bilan birgalikda) oldin amal qilib kelgan bilvosita soliqlar - savdo va oborotdan olinadigan soliqlar ning urnini to`liq almashtirdi. Ammo QQS o`zining urni bo`yicha bYudjetning daromad qismini shakllantirishda, respublika va korxonalar iqtisodiga ta`siri, narxlar proportsiyasini aniqlashda ulardan utib ketdi. QQS qo`llanilib boshlangan vaqtdan xozirgi kungacha bo`lgan davrda O`zbekiston davlati bYudjetining asosiy manbalaridan biri bo`ladi koldi. O`tgan davrlar ichida QQS stavkasi 1992-yilda amal kilgan 30 foizdan 1997 yilga kelib 18 foizgacha tushirildi va 1998 yildan boshlab 20 foiz qilib belgilanib, ushbu stavka bugungi kungacha saklanib kolindi. Soliqning ushbu stavkasi deyarli barcha MDH davlatlarida amal qilib keladi va bu davlatlararo savdoda amalga oshirishda ancha samarali hisoblanadi. Bundan tashkari, soliqning ushbu stavkasida davlat bYudjetining daromad qismi 30 foizligicha saklanib koladi va bu bozor iqtisodiga mo`ljallangan davlatlardagi ushbu manbadan keladigan tushumlar xajmi bilan mos keladi. Soliqning bu stavkasi yiliga 1- 2 foizdan kamayib boraetgan foyda solig`i stavkasining pasayishi natijasida olinmay kolinag`tgan bYudjet daromadi urnini qoplash imkoniyatini beradi. O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan vaqtdan unchalik ko`p vaqt utmagan bo`ladida, bugungi kunda davlatimiz har qanday mustaqil davlatning asosiy harakteristikasi sifatida o`zining soliq tizimiga, soliq regulyatorlariga ega. Mamlakatimizning yangi Komusi qabul kilinishida davlatimiz raxbari so`zlagan nutkida bozor iqtisodig`tiga utish jarag`nida soliqlar ning printsipial urni aniqlanib berildi va quyidagilarni aytib utdi: - «Endigina Respublikamizda shakllanag`tgan soliq tizimi o`ziga juda katta jalbni va uni takomillashtirishni talab qiladi. Barchamizga ag`nki, soliqlar - bu davlat va mahalliy bYudjetlarning daromad qismini tuldirilishida asosiy manba hisoblanadi. SHu bilan birga, soliqlar barcha xo`jalik faoliyatlarini kamrab olmoqda, ular har bir tarmok, korxona uchun alohida xususiyatlarni hisobga olishi lozim». Bizning fikrimizcha, shuni to`liq xis qilish kerakki, rejali ravishda soliqlar ning oshib borishi davlatga va jamiyatga foyda keltirmaydi. Bundan tashkari, soliqlar daromadlarning bir qismini o`z ichiga olmoqda, ular hamma sharoitda xalk xujaligi va aholi uchun yanada ko`p va yanada yaxshirok mahsulotlar va tovarlar ishlab chiqarishga harakat kilag`tgan korxonalar va fukarolarni rag`batlantirishi lozim.» 63 Soliq to`g`risidagi qonunlar takomillashgan sari bYudjet tushumlarini tuldirish vositasi sifatida umumiy iste`molga doir qo`shilgan qiymat solig`ining ahamiyati ortib borishiga shubxa yo`q. Davlat bYudjetining daromad qismini qo`shilgan qiymat solig`i bilan tuldirish goyasi XX asr boshlarida paydo bo`lgan edi. Ushbu soliq birinchi marta Germaniyada 1919 yilda Vil’gel’m fon Simens tomonidan “Veredelte Umsatzteuer” (oblogorojenno`y nalog s oborota) nomi bilan kiritilgan edi.1 Keyinchalik ushbu soliq birincha marta 1954 yilda frantso`z iqtisodchisi M.Lore tomonidanqo`shilgan qiymat solig`i sifatida taklif qilingan bo`ladi, bozor iqtisodig`ti sharoitida ko`pgina davlatlarda muvaffakiyatli qo`llanib kelinmoqda. Masalan SHarkiy Evropa mamlakatlari (Germaniya, Daniya, Niderlandiya, Frantsiya, SHvetsariya)da 60 yillarning oxirida, (Belgiya, Velikobritaniya, Italiya, LYuksemburg, Norvegiyada) 70- yillarning boshlarida QQS joriy etilgan va xozirgi kungacha amal qilib kelinmoqda hamda u asosiy iste`mol solig`i hisoblanib kelinmoqda. QQS Osig`, Afrika va Lotin Amerikasidagi 35 dan ortiq davlatlarda joriy etilgan va undirilib kelinmoqda. Mustaqil Davlatlar hamdustligiga (MDh) kirgan barcha davlatlarda 1992 yildan boshlab QQS joriy etilgan. qo`shilgan qiymat solig`i Iqtisodiy hamkorlik va taraqqig`t tashkiloti (IHTT)ga a`zo bo`lgan barcha mamlakatlarda joriy etilgan bo`ladi, Avstraliya va AKSH bundan mustasnodir. QQS ni chiqarib tashlash usulidan foydalaniladigan YAponiyadan tashkari mazkur mamlakatlarning hammasi QQS kredit hisob- kitobi usulidan foydalanadi. Bu usul korxona - shaxslardan ta`minotning barcha bo`ginlari bo`yicha soliqqa tortiladigan xom ashg` va materiallarning barcha turlari uchun tegishli stavka bo`yicha QQS hisobini Yuritishni talab qiladi. Soliq to`lovchilar xom ashg` va materiallar etkazib beruvchilardan olinadigan QQS miqdori kreditdan chiqarib tashlanishiga xaklidir. Buning tasdig`i sifatida bunday xom ashg` va materiallarga ma`lum talablarga mos keladigan soliq hisob-kitobi g`ziladi. IHTTga a`zo bo`lgan mamlakatlarning deyarli hammasida yillik aylanmaning eng Yuqori miqdori (soliq busag`asi) belgilab qo`yilgan va shu tufayli ular QQS bo`yicha ro`yxatdan utmaslikka xaklidir. 1960-yillarning o`rtalariga qadar deyarli biror mamlakat ham xozirgi shakldagiga uxshash qo`shilgan qiymat solig`idan foydalangan emas. U davrda IHTTda ishlab chiqarish va taqsimot bo`ginlarining aniq bosqichida, keyinchalik boshqa xech qanday soliq solinmaydigan bir bosqichli soliq keng iste`mol solig`ining oddiy turi edi. Odatda ulgurji g`ki chakana savdoga bunday soliq solinardi. haridordan qat`iy nazar va iste`mol omiliga soliq krediti bermagan holda tovarni har qanday sotishdan soliq undirishni o`z ichiga oladigan ko`p bosqichli soliqdan ham foydalanilgan. YA`ni tovar narxiga kushilgan soliq miqdori ishlab chiqarish bilan oxirgi chakana savdo o`rtasidagi ko`p bosqichlar orqali ko`tarilib borishi lozim edi. 1967 yilda bosqichli soliq tukkiz mamlakatda mavjud edi. QQS tizimi ikki bosqichda joriy etildi; avvalo SHimoliy Evropa mamlakatlarining ko`pchiligida va Evropa Ittifokiga eng birinchi bo`ladi kirgan mamlakatlarda qo`llanilgan, sungra 1986 yilda IHTT mamlakatlarida umumiy soliq islooxtlarining amalga oshirilishi QQSning Evropadan tashkarida ham tarkalishiga olib keldi. Natijada IHTTga a`zo bo`lgan 25 mamlakatdan 23 tasida QQS juda qisqa muddatda joriy etildiki, bu o`zaro bog`liq bo`lgan bir kancha ta`sir va sabablarning in`ikosi edi. SHunday sabablardan biri, masalan, QQS ishlab chiqarish va iste`molni kamrok darajada o`zgartirib, narx-navoga ancha holis ta`sir o`tkazishidir. Bundan tashkari, u mahsulot etkazib beruvchilar orqali ko`zatib turish imkoniyati bo`lgani uchun aldash imkoniyatlarini kamaytiradi. Bu esa QQSning ancha Yuqori stavkalarini belgilashga, binobarin iste`molga umumlashtirilgan soliqlar ning boshqa turlariga nisbatan ko`proq daromad olishga imkon beradi. QQSning faktura usulidan foydalanib, ma`lum tovarlardan yig`ilgan QQS miqdorini aniq bilish imkonini berishi ham juda muhimdir. Bu usul bojxona orqali tartibga solishga yanada aniqrok tus beradi. Ayni shu maqsadda Evropa Ittifoki (EI)ga kirish istagini bildirgan mamlakatlarda QQSni joriy etish zarurdir. QQSga utish bosqichli turdagi soliqdan va ulgurji savdo solig`idan voz kechishga asosiy sabab bo`ldi. CHakana savdo solig`iga kelganda esa, QQS bilan bir katorda u boshqa keng iste`mol soliqlar iga nisbatan bir kancha afzalliklarga egadir. Qo`shma SHtatlarda u QQSni joriy etish xususidagi tazyikni kamaytirib etarli ijobiy ta`sir qiladi. Aslini olganda chakana savdo solig`i tuxtatib turuvchi tizimdir, chunki mahsulot ishlab chiqaruvchilar, ulgurji va chakana savdo bilan shug`ullanuvchilar ro`yxatdan utishi va tovarlarni ro`yxatdan utmagan shaxslarga, ya`ni odatda iste`molchilarga sotishdan soliq to`lash 1 Н.Демчук Проблемы реформирования НДС. Налоговый вестник. 12/1999. 64 uchun hisobga olinishlari shart bo`ladi. Ammo tovar shaxsiy foydalanishi uchun harid kilinmag`tgan bo`ladi, tovarlarni bir-birlariga sotishlari va sotib olishlari va bundan soliq to`lamasliklari mumkin. Binobarin, soliq to`lash ro`yxatga olingan savdogarlar tomonidan tovar iste`molchiga sotilgunga qadar tuxtatiladi. QQSning faktura usuli esa, aksincha, soliq miqdorini qoplash tizimi bo`yicha amal qiladi, bunda sotish uchun tovar harid kiluvchilarning hammasi o`zi harid kilgan tovar uchun soliq to`lashga majbur bo`ladi. Biroq ular ro`yxatdan o`tgan bo`ladi (asosan barcha savdogarlar belgilangan aylanmadan oshirib Yuborishadi), bu holda QQSni qaytarib berishni talab qilishlari mumkin. QQS va chakana savdo solig`i stavkalari va soliqqa tortiladigan baza baravar bo`ladi, ularning tovarlar narxiga ta`siri ham bir xil bo`ladi. Bu ikki soliq o`rtasida muhim iqtisodiy tafovut yo`q. Lekin QQSning chakana savdo solig`iga karaganda ma`muriy jixatdan ikki afzalligi borligi aniqlangan. Birinchidan, QQSda tovar solig`ini uni ishlab chiqaruvchiga o`tkazish oson kechadi, ikkinchidan, faktura bazasidagi QQS chakana savdo solig`iga karaganda, soliq to`lashdan buyin tovlashdan ishonchlirok ximoya qilishni ta`minlaydi. Birinchi afzalligini kurib chikaylik. Pirovard iste`molchilarga ham, oralikdagi korxonalarga ham sotiladigan tovarlar, ishlar va xizmatlar nisbatan QQSga osonrok moslashadi. Ishlab chiqaruvchi bunday tovarlarni sotib olag`tganda to`langan har qanday soliqning urnini qoplashga harakat qiladi, chakana savdo solig`ida esa, soliq urnini qoplash og`irligi, agar soliq idoralari tijoratchi deklaratsiyasidan konikmasa, shu idoralar zimmasiga tushadi. Bundan tashkari, chakana savdo solig`ida tovardan sunggi marta foydalanishni tekshirish mahsulot etkazib beruvchining zimmasiga tushadi, tovar etkazib beruvchi esa haridor maqomini bilmaydi, demak pirovard foydalanuvchini ham bilmaydi. QQSda esa buni biladigan haridor tekshiriladi. QQSni to`lash chogida tovardan pirovardida qanday foydalanilishini tekshirishga zarurat bo`lmaganligi sababli mahsulot ishlab chiqaruvchining binokorlik materiallari, g`nilgi va energiya hamda shu kabi tovarlarini oldin ular to`lab kelgan soliqlar dan ozod qilish oson bo`ladi. Maxsulot etkazib beruvchi chakana savdo solig`ini to`lag`tganda tovardan shaxsiy g`ki tijorat maqsadlarida foydalanishiga ishonch xosil qilishi kerak. QQS tovar g`ki xizmat nimaga mo`ljallanganidan qat`iy nazar to`lanaveradi, haridor esa QQSni qaytarib olish uchun soliq idoralariga bunga xakli ekanligini tasdiqlovchi hujjatlarni taqdim etishi lozim. QQSning bu afzalligi ko`pincha shaxsiy foydalanish uchun, biznesda g`ki eksport uchun darhol foydalanish maqsadida ko`rsatiladigan xizmatlarga soliq solish chogida, ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. Ikkinchi afzalligi quyidagi qoidalar bilan mustaxkamlanadi: a) QQSdan buyin tovlash oson emas, chunki hisob-varaklarga qarab tovar harakatini aniqlash oson, nega deganda sotuvchi o`z harajatlarini qoplash maqsadida soliq qaytarib berilishi uchun buni tasdiqlovchi hujjatni taqdim etishi kerak. CHakana savdo solig`ida mumkin bo`lmagan tovar harakatini bunday ko`zatish soliq inspektorlariga mukobil tekshirish uchun QQS hujjatlaridan daromad solig`ini tekshirishda foydalanish imkonini beradi; b) QQS qo`llanilishi narxni soxtalashtirish maqsadida haridor bilan sotuvchi o`rtasida til biriktirish imkoniyatini yo`qka chiqaradi, chunki agar haridor soliq xususida ko`proq chegirmaga ega bo`lish uchun hisobvarakda narx Yuqori darajada ko`rsatilishidan manfaatdor bo`ladi, sotuvchi o`z soliq majburiyatini kamaytirish uchun narx mumkin qadar arzon ko`rsatilishidan, demak, kamrok soliq to`lashdan manfaatdordir; v) CHakana savdo solig`i kam to`langanini isbotlovchi dalillarni ko`rsatish majburiyati soliq idoralari zimmasiga Yuklatilgan bo`ladi, haridorning harajatlari bo`yicha QQS Yuzasidan soliq chegirmasiga ega bo`lish uchun dalillarni taqdim etish majburiyati soliq to`lovchining zimmasiga tushadi. qo`shilgan qiymat solig`ining bunchalik tez va keng tarkalishi zamonaviy texnika va yo`lga qo`yilgan hujjatlar aylanishida soliq operatsiyalarini tez va aniq amalga oshirish imkonini berishi muayyan tovarlar va xizmatlarga soliq solishning imtig`zli shartlari borasida chakana savdodagi sotuvlardan olinadigan soliqqa nisbatan samaralirok ekanligi bilan izoxlanadi. QQS - ishlab chiqarish va taqsimlashdan tortib iste`molchiga sotishgacha bo`lgan jarag`nda har bir sotish hujjatidan olinadigan bilvosita ko`p poganali soliq. Uning ob`ekti qo`shilgan qiymat, ya`ni tovarlar 65 ishlab chiqaruvchi g`ki xizmatlar bajaruvchi tomonidan yangi buYum g`ki xizmatni bajarish uchun sotib olingan xom ashg`, materiallar g`ki tovarlar va mahsulotlar qiymatiga qo`shilgan qiymat hisoblanadi. Ushbu soliq tovar narxining barcha unsurlarini cheklaydi va ishlab chiqaruvchini ishlab chiqarish chikimlarini kamaytirishga undaydi. QQS bo`yicha hisob-kitoblar jarag`nida davlat sanoat va savdo sarmoyasi aylanishi sur`atlari haqida ma`lumot oladi, bu esa makroiqtisodiy tartibga solinishini engillashtiradi. Bundan tashkari, davlat tovarning aholi - soliqning mazkur turining yagona va oxirgi to`lovchisiga sotilishiga qadar daromad olish imkoniga ega bo`ladi. Jaxon amalig`ti QQSni hisoblashning deyarli bir xil tizimini nazarda to`tadi. To`lovchi haridordan sotilgan tovarlar, bajarilgan ishlar, ko`rsatilgan xizmatlar uchun soliq summasi va etkazib beruvchi tomonidan moddiy resurslar, g`qilig`i, ishlar uchun to`langan va ular qiymati ishlab chiqarish va aylanma harajatlarga kiritilgan soliq summasi orasidagi farqni to`laydi. Tulanishi kerak bo`lgan soliq manfiy bo`ladi chiksa, ya`ni bu soliq ko`payib ketsa, qoldiq bulajak to`lovlar hisobiga kiritiladi g`ki rivojlangan mamlakatlarda, shu jumladan BuYuk Britaniyada qabul qilinganidek, bYudjetdan boshqa summalar hisobiga koplanadi. QQSga asoslangan soliq to`lash tizimi soliqlar ni kismlarga ajratib olish imkonini beradi, chunki firmaning barcha sotuvlaridan soliq olinadi, biroq oralikdagi haridlar uchun to`langan soliqlar keyinchalik umumiy summadan koplanadi. «Soliq krediti» sifatida tanish bo`lgan bu usul soliq tizimiga o`zini-o`zi tartibga solish imkonini beradi, bu esa soliqlar olish tartibini yaxshilaydi. QQSning asosiy afzalligi shundaki, ishlab chiqarishning har bir bosqichida to`langan soliq miqdorini hisoblash mumkin. Bu, misol uchun, eksport uchun soliq chegirmalarini hisoblash va eksport subsidiyalari berilishida bo`zilishlarning oldini olish imkonini beradi. Bundan tashkari bunday ko`p bosqichli soliqlar dan foydalanish yagona firma to`zilmasi g`ki korxonalar uYushmasi doirasida tovarlar ishlab chiqarishda soliq summasini kamaytiradi va shu tarika firmalarning vertikal integratsiyasiga to`rtki bo`ladi. Import qilinadigan tovarlarga nisbatan qo`shilgan qiymat solig`ini to`lovchilar bo`ladi ushbu tovarlarni import qiladigan Yuridik shaxslar, shuningdek boj to`lamasdan O`z extig`jlari uchun me`g`ridan ortiqcha tovarlar olib kiradigan jismoniy shaxslar hisoblanadi. qo`shilgan qiymat solig`ini bevosita deklarant g`ki istalgan manfaatdor shaxs, agar qonun hujjatlarida O`zga hol nazarda tutilmagan bo`ladi, to`lashi mumkin. Soliq solish ob`ekti Qo`shilgan qiymat solig`i solinadigan ob`ekt bo`ladi O`zbekiston Respublikasining bojxona qonunlariga binoan belgilangan bojxona rejimlariga muvofik O`zbekiston Respublikasi xududiga import qilinadigan tovarlar (shu jumladan MDH mamlakatlaridan import qilinadigan tovarlar) hisoblanadi. Tovar deganda iste`molga mo`ljallangan va qiymatga ega hamma narsa (ishlar, xizmatlardan tashkari) (uskunalar, mahsulotlar, xom ashg`, materiallar, elektr, issiklik va energiyaning boshqa turlari, transport vositalari va tovar-moddiy boyliklar) tushuniladi. O`zbekiston Respublikasi xududiga import qilinadigan tovarlar bo`yicha qo`shilgan qiymat solig`ini hisoblab chiqarish uchun asos bo`ladi bojxona qonunlariga muvofik belgilanadigan bojxona qiymati hisoblanadi. Tovarlar importi bo`yicha soliq solinadigan oborot xajmiga bojxona qiymati bilan bir katorda bojxona boji summasi va aktsiz solig`i summasi (aktsiz to`lanadigan tovarlar bo`yicha) kiritiladi. Qo`shilgan qiymat solig`i bo`yicha quyidagi imtig`zlar belgilangan: Amaldagi qonun hujjatlariga muvofik quyidagilar qo`shilgan qiymat solig`idan ozod qilinadi: a) xorijiy diplomatik vakolatxonalar va ularga tenglashtirilgan vakolatxonalar rasmiy foydalanishi uchun mkljallangan tovarlar; b) diplomatik vakolatxonalar va ularga tenglashtirilgan vakolatxonalar diplomatik xodimlarining, shuningdek ular bilan birga yashaydigan va O`zbekiston Respublikasining fukarolari bo`lmagan oila a`zolarining shaxsiy foydalanish uchun mo`ljallangan tovarlar, shu jumladan eng zarur uy-ro`zgor tovarlari; 66 v) xorijiy diplomatik vakolatxonalar va ularga tenglashtirilgan vakolatxonalarning ma`muriy-texnik xodimlari, shu jumladan ular bilan birga yashaydigan oila a`zolarining, agar ular O`zbekiston Respublikasi fukarolari bo`lmasalar g`ki O`zbekiston Respublikasida doimiy yashamasalar, olib kiradigan eng zarur uy-ro`zgor tovarlari; g) O`zbekiston Respublikasining Vazirlar Maxkamasi tomonidan belgilangan tartibga muvofik insonparvarlik g`rdami sifatida olib kiriladigan tovarlar; d) jismoniy shaxslar boj to`lamasdan olib kirish me`g`rlari doirasida import qiladigan tovarlar, bojxona to`g`risida qonun hujjatlarida tasdiqlangan; e) tabiiy ofatlar, qurolli ixtiloflar, baxtsiz xodisalar g`ki avariyalar Yuz berganda g`rdam ko`rsatish uchun olib kiriladigan mol-mulk; j) O`zbekiston Respublikasi xududiga quyidagi maqsadlarda olib kiriladigan texnologik uskunalar: xukumat kafolati bilan xorijiy kreditlar hisobiga moliyalanadigan investitsion loyixalarni amalga oshirish uchun; yangidan kurilag`tgan va rekonstruktsiya kilinag`tgan, xalk iste`moli tovarlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashag`tgan korxonalar uchun; xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarning ustav sarmoyasiga ularning ulushi sifatida xorijiy investorlar tomonidan olib kiriladigan texnologik uskunalar; belgilangan tartibda tasdiqlangan loyixalarga muvofik, agar vakolatli bankning tegishli tasdig`i mavjud bo`ladi, yangi ishlab chiqarishlarni barpo etishga, shuningdek ishlab to`rganlarini zamonaviylashtirish va texnik jixatdan qayta jixozlashga olib kiriladigan texnologik uskunalar; z) quyidagilar doirasida etkazib beriladigan uskunalar (axborot va tashkiliy texnika asboblari, materiallari, tizim va vositalari): xalqaro va xorijiy tashkilotlar hamda jamg`armalar grantlari bo`yicha O`zbekiston Respublikasida bajariladigan ilmiy-texnika va innovatsiya dasturlari hamda loyixalarini amalga oshirish; ilmiy-texnikaviy hamkorlik bo`yicha xalqaro kelishuvlar, vakolatli organning ko`rsatilgan uskuna ajratilgan grantlar (mablag`lar)ning maqsad va vazifalariga muvofikligi tkg`risidagi xulosasiga asosan. Bunda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 20 fevraldagi "Ilmiy-tadkikot faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish tkg`risida" PF-3029-son Farmoni chiqishiga qadar mazkur imtig`z O`zbekiston Respublikasi Fan va texnika davlat kumitasining xulosasi asosida taqdim etiladi. Xorijda harid qilingan g`ki u erdan Yuborilgan uskunalar (axboriy va tashkiliy texnikaning asboblari, materiallari, tizim va vositalari) boshqalarga berilgan taqdirda barcha to`lov va soliqlar belgilangan tartibda to`lanadi; i) Yuridik shaxslar, shu jumladan O`zbekiston Respublikasi norezidentlari O`zbekiston Respublikasi tomonidan tuzilgan shartnomalar (kelishuvlar) bo`yicha xalqaro va xorijiy xukumat moliyaviy va iutisodiy tashkilotlari taqdim etgan karzlar va grantlar hisobiga olib keladigan uskunalar, materiallar; k) xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi, bolalar poyabzali ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxonalar tomonidan O`z ishlab chiqarishida ishlatish uchun O`zbekiston Respublikasi xududiga olib keladigan xom ashg`, materiallar va tayg`rlov buYumlari; l) bYudjet tashkilotlarining buYurtmalari bo`yicha bYudjet mablag`lari hisobiga O`zbekiston Respublikasi xududiga olib kiriladigan uskunalar, tovarlar, bundan ular bo`yicha O`zbekiston Respublikasi xududiga ular olib kirilganda bojxona to`lovlari bo`yicha imtig`zlar ko`zda tutilmagan iste`mol tovarlari mustasno; m) import bo`yicha olib kelinadigan dori-darmonlar va tibbiy buYumlar. n) vakolatli bankning tegishli tasdigi mavjud bo`lganida, lizingga berish uchun O`zbekiston Respublikasi xududiga olib kiriladigan texnologik uskunalar. Soliq to`lovchilarga Soliq kodeksi amalga kiritilishiga qadar qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga binoan taqdim etilgan soliq imtig`zlari ular taqdim etilgan muddat tugashiga qadar saklanadi. Soliq stavkalari Import qilinadigan tovarlar bo`yicha qo`shilgan qiymat solig`i 20 (yigirma) foiz stavkasi bo`yicha to`lanadi. 67 qo`shilgan qiymat solig`ini to`lash muddatlari qo`shilgan qiymat solig`i tanlangan bojxona rejimi shartlariga muvofik, tasdiqlangan stavkalar bo`yicha hisoblab chiqariladi va to`lanadi. Tovarlar O`zbekiston Respublikasi xududiga import kilinishida qo`shilgan qiymat solig`i bojxona deklaratsiyasi qabul kilinishiga qadar g`ki u bilan bir vaqtda to`lanadi. Agar bojxona deklaratsiyasi O`zbekiston Respublikasining Bojxona kodeksida belgilangan muddatda topshirilmasa, qo`shilgan qiymat solig`ini to`lash muddatlari bojxona deklaratsiyasini topshirish muddati tugagan kundan boshlab hisoblab chiqariladi. qo`shilgan qiymat solig`i milliy valYutada to`lanadi. Jismoniy shaxslar soliqni naqd pul bilan bojxona organi g`ki posti kassasiga belgilangan tartibda to`lashlari mumkin. Bojxona organining karoriga kura to`lovchiga O`zbekiston Respublikasining Davlat bojxona kkmitasi 1999 yil 16 martda 03g`8-78-son bilan tasdiqlagan Bojxona to`lovlarini to`lashni kechiktirish va uni bo`ladi-bo`ladi to`lash bo`yicha Yuriknomaga (ro`yxat rakami 697, 8 aprel’ 1999 yil) muvofik qo`shilgan qiymat solig`i to`lashni kechiktirish g`ki bo`ladi-bo`ladi to`lash huquqi taqdim etilishi mumkin. Respublikamizda qo`shilgan qiymat solig`ini hisoblash va uni bYudjetga o`tkazish mexanizmini amalig`tda qo`llanilishini kurib chiqishdan oldin, bozor munosabatlari rivojlangan xorijiy davlatlarda uni hisob-kitob qilish tartibi va usullarini kurib chiqishni maqsadga muvofik deb bilamiz. QQS birinchi bo`ladi, 1960 yilda Kot-d Ivuar respublikasi soliq tizimiga kiritilgan. 1967 yildan - Frantsiya va Germaniya Federativ Respublikasida amal kila boshlagan ushbu soliq, 1970-80 yillarda keng mikg`sda tarkala boshladi. hozirgi kunda jaxonning 40 dan ortiq, shu jumladan Evropaning 17 mamlakatlari soliq tizimining muhim tarkibiy kismlaridan biri hisoblanadi. qo`shilgan qiymat solig`ini hisoblash paytida soliqqa tortiladigan baza bo`ladi yangidan yaratilgan qiymat ya`ni tovar mahsuloti bilan shu tovarni ishlab chiqarish uchun ishlatilgan xom ashg`lar qiymati o`rtasidagi farq hisoblanadi. Bunday soliqqa tortiladigan baza qo`shilgan qiymat solig`ini hisoblashda har xil metodlardan foydalanishga imkon yaratadi (berilgan bir xil stavkada). Xalkaro amalig`tga kura QQS bYudjetga to`lanadigan summasini aniqlash 3 ta har xil usul bilan aniqlanadi. Hisobdan chiqarish usuli. Ushbu usulga kura korxona bYudjetga to`laydigan qo`shilgan qiymat solig`i summasini sotib olingan tovarlar qiymatini sotgan tovarlar qiymatidan chiqarib tashlab farqni aniqlaydi va bu farqga soliq stavkasini ko`paytirish yo`li bilan aniqlaydi. Hisobga olish usuli. hisobga olish usuli g`ki schet-faktura usuli Evropa birligiga kiruvchi barcha davlatlarda va qo`shilgan qiymat solig`i joriy etilgan boshqa ko`pgina davlatlarda qo`llanib kelinmoqda. Ushbu usulga kura korxona bYudjetga to`laydigan qo`shilgan qiymat solig`i summasini sotib olingan tovarlar (xizmatlar) uchun to`langan soliq summasini sotilgan tovarlarga (xizmatlarga) hisoblangan soliq summasidan chiqarib tashlash yo`li bilan aniqlaydi. Yigish usuli. Ushbu usulga kura korxona bYudjetga to`laydigan qo`shilgan qiymat solig`i summasini yangidan xosilqilingan qiymatlar komponentlari, ish xakki, ijara xakki, foizlar va sof foidalarni yig`ib, xosilbo`lgan summani soliq stavkasiga ko`paytirish yo`li bilan aniqlaydi. Import qilinadigan tovarlar bo`yicha qo`shilgan qiymat solig`i quyidagi formula bo`yicha hisoblab chiqariladi: SQQS = (Sb+Bb+As) x S/100, bu erda: S QQS - qo`shilgan qiymat solig`i summasi; Sb - import qilinadigan tovarning bojxona qiymati; Bb - bojxona boji summasi; As - aktsiz to`lanadigan tovarlar bo`yicha aktsiz solig`i summasi; S - qo`shilgan qiymat solig`ining foizlardagi stavkasi. 68 QQSni respublika bYudjetiga o`tkazish tartibi qo`shilgan qiymat solig`ining to`langan summalari xududiy bojxona organlarining depozit hisobvaraklariga kirim kilinib, keyin ular respublika bYudjetining daromadiga kayd etilishi kerak. Bunda, shu jumladan qo`shilgan qiymat solig`i bo`yicha hisoblab g`zilgan bo`nak to`lovlari summalari to`lovchi tomonidan xududiy bojxona organlarining depozit hisobvaraklariga kirim kilinishi kerak. Ko`rsatilgan summalar Yuk kelishiga qarab to`zatiladi, sungra ular respublika bYudjetining daromadiga kayd etiladi. Bojxona organlari uch kun davomida undirilgan qo`shilgan qiymat solig`i summalarini respublika bYudjetining daromadiga o`tkazadilar. Bojxona organlari qo`shilgan qiymat solig`ining to`g`ri hisoblab g`zilishi va o`z hisobvaraklaridan respublika bYudjetining daromadiga o`z vaqtida o`tkazilishi uchun javobgardirlar. Ortiqcha to`langan g`ki undirilgan QQS summalarini qaytarish tartibi. Ortiqcha to`langan g`ki undirilgan qo`shilgan qiymat solig`i summasi o`ttiz kun ichida qaytarilishi g`ki bulg`usi to`lovlar hisobiga kayd etilishi kerak. To`lovchi ortiqcha to`langan g`ki undirilgan qo`shilgan qiymat solig`i summalarini qaytarishni talab qilib, ular to`langan g`ki undirilgan paytdan boshlab bir yil davomida murojaat qilishi mumkin. Ortiqcha to`langan qo`shilgan qiymat solig`i summalarini qaytarish bojxona organlariga quyidagi hujjatlar taqdim etilganda amalga oshiriladi: to`lovchining g`zma arizasi, unda ortiqcha to`lash g`ki undirishning sabablari ko`rsatiladi, shuningdek pul mablag`lari qaytarilishi kerak bo`lgan to`lovchining bank rekvizitlari beriladi; unga muvofik qo`shilgan qiymat solig`i hisoblab chiqarilgan va undirilgan bojxona Yuk deklaratsiyasi; ijro etilishi tkg`risida vakolatli bank belgisi kkyilgan, tegishli qo`shilgan qiymat solig`i summalarini to`lashga doir to`lov hujjati; tovarlarning chegaradan haqikatda olib utilgani tkg`risida chegara bojxonasining belgisi kkyilgan (zarur hollarda) tovarlarga ilova kilinuvchi hujjatlar. Ortiqcha to`langan qo`shilgan qiymat solig`i summalarini qaytarish umumiy tushumlar hisobiga amalga oshiriladi. Ortiqcha to`langan qo`shilgan qiymat solig`i summalarini qaytarishning boshqa qoidalari O`zbekiston Respublikasi Davlat bojxona kumitasi 2000 yil 29 iYunda 02g`8-27-son bilan tasdiqlagan Ortiqcha to`langan g`ki undirilgan bojxona to`lovlarini qaytarish to`g`risida Yuriknomaga kura (ro`yxat rakami 947, 14 iYul’ 2000 yil, Me`g`riy hujjatlar axborotnomasi, 2000 yil, 13-son) tartibga solinadi. Bojxona Yuk deklaratsiyasida QQSni aks ettirish tartibi. qo`shilgan qiymat solig`i (QQS)ni hisoblab chiqarishda bojxona Yuk deklaratsiyasi (BYuD)ning 47- ustuni quyidagi tartibda tuldiriladi: "Turi" kichik ustunida "29" - QQS kodi ko`rsatiladi; "hisoblab g`zish asosi" kichik ustuniga mazkur Ykriknomaning 5-bandiga muvofik hisoblab chiqarilgan, soliq solinadigan oborot summasidagi miqdor kayd etiladi; "Stavka" kichik ustunida QQS stavkasi xajmi ko`rsatiladi; "Summa" kichik ustunida hisoblab chiqarilgan va to`lanadigan QQS summasi ko`rsatiladi; "TU" kichik ustunida to`lov usulining ikki belgili harfiy kodi ko`rsatiladi: "bn" - bank orqali naqdsiz hisob-kitob; "kt" - bojxona to`lovlari summasini naqd pulda to`lash; "op" - bojxona to`lovlarini to`lash kechiktirildi; "rp" - bojxona to`lovlarini bo`ladi-bo`ladi to`lash huquqi taqdim etildi; "oo" - to`lov amalga oshirilmasligi kerak. "hisob-kitob qilish tafsilotlari" degan V ustunida to`lov kodi, to`lovning umumiy summasi, shuningdek QQS to`langanini tasdiqlaydigan to`lov hujjatlarining rakamlari va sanasi ko`rsatiladi. BYuDning "To`lovlarni kechiktirish" degan 48 va "Preferentsiya" degan 36-ustunlari O`zbekiston Respublikasi Davlat bojxona kkmitasi 1999 yil 24 sentyabrda tasdiqlagan Bojxona Yuk deklaratsiyasini 69 tuldirish tartibi tkg`risida ykriknomaga (ro`yxat rakami 834, 3 noyabr’ 1999 yil, Me`g`riy hujjatlar axborotnomasi, 1999 yil, 12-son) muvofik tuldiriladi. qo`shilgan qiymat solig`ining tkg`ri hisoblab chiqarilishi va O`z vaqtida to`lanishi uchun javobgarlik deklarant (to`lovchi) zimmasiga Yuklanadi. qo`shilgan qiymat solig`i belgilangan tartibga muvofik to`lanmagan taqdirda tegishli to`lovlarning summalari bojxona organlari tomonidan ularni to`lash uchun javobgar shaxslardan sO`zsiz tartibda, bojxona qonunlari tomonidan belgilangan miqdorda penyani hisoblab g`zish bilan undiriladi. qo`shilgan qiymat solig`ining to`g`ri hisoblab g`zilishi va bYudjetga to`lanishi ustidan nazoratni bojxona organlari bojxona va soliq qonunlari hamda O`zR xududiga import qilinadigan tovarlarga nisbatan qo`shilgan qiymat solig`ini hisoblab chiqarish va to`lash tartibi to`g`risida Yuriknomaga muvofik amalga oshiradilar. Kushilgan kiymat solig`iga tortiladigan va tortilmaydigan ishlarni bajaruvchi va xizmatlar kursatuvchi korxonalar, shuningdek, kushilgan kiymat solig`i buyicha imtig`zlarga ega korxonalar ushbu ishlar va xizmatlarni oladigan shaxsga konunchilikda kursatilgan shaklga kura bajarilgan xisobvarak- fakturani takdim etishi shart. SHuningdek, yagona soliqni tulashga utgan kichik korxonalar va yalpi daromad solig`ini tulaydigan ulgurji savdo korxonalari xam xisobvarak-fakturalarni g`zib beradi. Bunda mazkur korxonalar schg`t-fakturada kushilgan kiymat solig`i summasini kursatishmaydi va «kushilgan kiymat solig`isiz» degan belgili muxr kuyadi (g`ki g`zuvni g`zib kuyadi). Schg`t-faktura tovarlarning ortilishi, ishlarning bajarilishi va xizmatlarning kursatilishi sanasidan kechiktirilmasdan ikki nusxada g`ziladi hamda quyidagi ma`lumotlarni o`z ichiga oladi: Yuklab junatiladigan tovarlar, bajarilgan ishlar xujjatlari rakami va sanasi; bajarilgan ishlarning nomi; bajarilgan ishlarning shartnoma buyicha QQSsiz ulchov birligidagi narxi; kushilgan kiymat solig`i stavkasi (20 g`ki 0 foiz), agar bajarilgan ish, xizmatlar Yuzasidan QQSdan ozod kilish mavjud bulsa, oddiy chizik tortib kuyiladi; ushbu ish va xizmatlar buyicha tegishli stavkalarga kura xisoblangan QQS summasi, agar ish, xizmatlar Yuzasidan QQSdan ozod kilish mavjud bulsa, oddiy chizik tortib kuyiladi; yagona soliqni tulashga utgan kichik korxonalar va yalpi daromad solig`ini tulaydigan ulgurji savdo korxonalari kushilgan kiymat solig`ini kursatishmaydi va «kushilgan kiymat solig`isiz» degan belgili muxr kuyadi (g`ki g`zuvni g`zib kuyadi). Schg`tk-faktura ishlarni bajaruvchi korxona (pudratchi, ijrochi) tomonidan buYurtmachi nomiga kamida ikki nusxada g`ziladi, ularning bir nusxasi ishlarning bajarilishi va xizmatlar kursatilishi sanasidan kechiktirilmasdan ishlarni bajaruvchi tomonidan buYurtmachiga takdim kilinadi va xaridorga kushilgan kiymat solig`i summasini konunchilikda belgilangan tartibda xisobga olish (koplash) uchun xukuk beradi. Schg`t-fakturaning ikkinchi nusxasi ish bajaruvchida koladi. Schg`tk-fakturalar xisobvaraklarning kelib tushishi va takdim etilishi ruyxatdan utkaziladigan daftarda majburiy tartibda xisobga olinishi lozim. Import kilinadigan ish va xizmatlar buyicha bajarilgan ishlar, kursatilgan xizmatlar dalolatnomalari va kushilgan kiymat solig`ining amalda tulanganligini tasdiklovchi tulov xujjatlari schg`t-faktura xisoblanadi. Bevosita axoliga pullik xizmat, ishlarni kursatadigan korxonalar uchun ish va xizmatlarni sotishda kassa cheki g`ki xizmatlar kursatilishi, ishlar bajarilishini tasdiklovchi boshka xujjatlar schg`t-faktura xisoblanadi. Schet-faktura tijorat hisobvaraqasi bo`ladi, soliq to`lovchi sifatida ro`yxatga olingan shaxs tomonidan boshqa soliq to`lovchiga etkazib berilgan mahsulotlar, ishlar, xizmatlar uchun tuldiriladi. Agarda BuYuk Britaniyaning chakana sotuvchisi tomonidan amalga oshirilgan oborot QQS summasi bilan birgalikda 100-funt sterlingdan kam bo`ladi, soddalashtirilgan schet-faktura Yuritilishi mumkin. Soliqqa tortishdagi asosiy qoida shundan iboratki, soliq torish ob`ekti bo`ladi sotilgan tovarlar va xizmatlarning QQS summasi chiqarib tashlangan qismi hisoblanadi. Quyidagilar belgilab qo`yilgan bo`lishi shart: a) schet-fakturalarda ko`rsatilgan iste`molchilarga berilgan chegirmalar schet faktura summasidan chiqarib tashlanishi shart. 70 b) agarda mahsulotlar pul evaziga amalga oshirilmagan bo`ladi, ya`ni bepul berilgan hollarda mahsulotlarning bozor bahosi soliqqa tortish uchun asos bo`ladi. v) soliqqa tortish ob`ektini aniqlashda mahsulotlarni ishlab chiqarish tannarxi ham belgilanishi mumkin. Ushbu holat mahsulotlarni sotmasdan, shaxsiy iste`mol uchun ishlatilganda, g`ki o`zi uchun bino va uskunalar, mashinalar ko`rganda qo`llaniladi. qo`shilgan qiymat solig`ining soliq to`lovchiga ta`sirini boshqarish maqsadida quyidagilar qabul qilingan: soliq to`lashdan ozod qilish; nolli stavkada soliqqa tortish; aholining kam ta`minlangan qismi ist`emol qiladigan tovarlarga kamaytirilgan soliq stavkalarini qo`llash; aholining boy qismi ist`emol qiladigan shoxona buYumlariga oshirilgan soliq stavkalarini qo`llash. Bu tamoyil qo`shilgan qiymat solig`ining bir necha soliq stavkalarini tovar va xizmatlar turlariga differentsiatsiyalashgan holda qo`llash asosida g`tadi. qo`shilgan qiymat solig`ining stavkalari soni turli mamalakatlarda har xildir. Kupgina mamalakatlarning soliq tizimlarida asosan qo`shilgan qiymat solig`ining uch xil differentsiyalashgan soliq stavkalari qo`llananiladi. Bular quyidagilar hisoblandi - bazaviy soliq stavkasi, - kamaytirilgan soliq stavkasi, - nolli soliq stavkasi, Tovar va xizmatlar soliqdan ozod kilinishi ham mumkin. Tovar va xizmatlarni soliqdan ozod kilinishi, shuningdek alohida tovar va xizmatlarni soliqqa tortishda nolli soliq stavkasida soliqqa tortish uchun uchta dalil ilgari surilgan. Bular quyidagilar hisoblanadi: ma`muriy murakkabliklar, ya`ni soliq va yigimlarni yigishdagi murakkabliklar, tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarilishini kullab kuvvatlash uchun, soliq solish tizimining progressivligini oshirish uchun. Yuqorida ko`rsatilgan uchta dalilning hammasi ham bir xilda asoslanmagan. Garb mamlakatlari ekspertlari xulosasiga kura, Evropa Ittifoki mamlakatlari tajribasi shuni ko`rsatadiki qo`shilgan qiymat solig`i stavkalari ko`paytirish ham, alohida tovarlarni soliqdan ozod qilish foyda bermaydi. Bunday xulosaga kelinishiga quyidagi kizikarli kuzatuv xulosalari sabab bo`lgan: oziq- ovqat mahsulotlarini qo`shilgan qiymat solig`idan ozod kilinishi kam ta`minlangan aholi katlamiga g`rdam berishning samarali vosita hisoblanmagan. Kupgina ekspertlar qo`shilgan qiymat solig`idan ozod qilish aholining turli katlamlari daromadlari o`rtasidagi farqni qisqarishiga xizmat ko`rsatmas ekan degan xulosaga kelishmoqda. Kilingan tahlil natijaslari shuni ko`rsatmoqdaki, kam ta`minlangan aholi o`zining daromadlarining ko`p qismini ozik ovqatga sarflasada, mutlak birliklardagi boylar ko`p mablag` sarflanishi aniqlangan. qo`shilgan qiymat solig`idan oziq-ovqat mahsulotlarini ozod qilishdan ko`proq aholining ta`minlangan qismi Yutadi, aholining kashshok qismi xag`ti bu bilan engillashmas ekan. Bunday xulosaga kelinishiga sabab, SHvetsiyada (Evropaning boy mamlakatlaridan biri) va Irlandiya (tarixiy boy mamalkat hisoblanuvchi)da o`tkazilgan tadkikotlar sabab bo`lgan2. Ushbu tadkikotlar shuni ko`rsatganki, kundalik extig`j tovarlarining soliq stavkalaridagi har qanday o`zgarish (nolli stavkaga, pasayish stavkasiga, bazaviy stavkaga utishda) soliq to`lovchilarning iste`moli tarkibida juda kam sezilarli o`zgarish bo`lgan. Tadkikotchilar ushbu holni daromadlari har xil bo`lgan aholi kundalik extig`j mollari tarkibida yakinlashish bo`lganligini ko`rsatadi deb baholashgan. Barcha tovar va ish xizmatlarni bajaruvchilar qo`shilgan qiymat solig`ini to`laydilar eki ozod bo`ladilar, ba`zi bir guruhdagi xo`jalik su`bektlariga esa qo`shilgan qiymat solig`i to`lash urniga alohida soliqqa tortish tartibi joriy qilinadi. qo`shilgan qiymat solig`i to`lash urniga alohida soliqqa tortish tartibi joriy qilingan xo`jalik su`bektlariga yalpi daromaddan soliq to`lovchi savdo korxonalari, yagona soliq tizimiga o`tgan kichik korxonalar, yagona er solig`i to`lashga o`tgan qishloq xujaligi korxonalari kiradi. 7 Воловик Е.М «Налог на добавленную стоимость» Журнал. Налоговой вестник 1999 г. №6 130-стр. 71 qo`shilgan qiymat solig`idan ozod kilinishi, alohida soliqqa tortish tartibi joriy kilinishi xo`jalik sub`ektlarining soliq to`lashi bo`yicha majburiyatlaridan to`liq ozod kilinishini bildirmaydi. qo`shilgan qiymat solig`idan ozod kilinishida faqat ishlab chiqarishda xosil bo`lgan qo`shilgan qiymatgina soliqqa tortilmaydi. Lekin ushbu qo`shilgan qiymatni xosil qilishga ketgan ishlab chiqarish harajatlari oldindan qo`shilgan qiymat solig`iga tortilgandir. SHunday qilib, xo`jalik su`bektlarini qo`shilgan qiymat solig`idan ozod kilinishi g`ki alohida soliqqa tortish tartibi joriy kilinishi haqida gapirilganda ular tomonidan qo`shilgan qiymat solig`ini hisoblamasligi va uni bYudjetga to`lamasligi e`tibor beramiz, biroq ishlab chiqarish uchun olingan ishlab chiqarish xom ashg`lar uchun, g`nilgi-moylash materiallari, elektroenergiya va boshqa materiallarga, shuningdek ishlab chiqarish uchun olingan ishlab chiqarish vositalari uchun qo`shilgan qiymat solig`ini to`laydilar. qo`shilgan qiymat solig`idan ozod kilinishi, alohida soliqqa tortish tartibi joriy kilinishi xo`jalik su`bektlari moliyaviy faoliyati uchun o`ziga xos ikki xususiyatga egadir. CHunki ular xo`jalik su`bektlarining moliyaviy faoliyatiga turlicha ta`sir qiladi. Birinchi xususiyati shundaki, qo`shilgan qiymat solig`idan ozod qilingan, alohida soliqqa tortish tartibi joriy qilingan xo`jalik sub`ektlari o`z tovar va xizmatlarini sotganda ushbu tovar va xizmatlar tannarxida ishlab chiqarish materiallarini sotib olishda to`lag`tgan qo`shilgan qiymat solig`i utiradi va bahosiga avtomat ravishda qo`yilgan bo`ladi, hamda boshqa ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish tannarxining elementi sifatida o`zida aks ettiradi. qo`shilgan qiymat solig`idan ozod kilinishi haqida gap ketganda o`ziga xos so`z uyini bo`ladi. CHunki Yuqorida kurib utdikki soliqdan ozod kilinishi bilan bYudjetga soliqdan ozod bo`ladi, lekin ishlab chiqarish uchun olingan va tovar-xizmatlarning tannarxiga boradigan xom-ashg`larni sotib olishda ularga hisoblangan qo`shilgan qiymat solig`ini to`laydilar. SHu tufayli ishlab chiqaruvchi xom ashg` materillarini sotib olishda to`langan qo`shilgan qiymat solig`ini o`ziga zachg`t qilishga talab kila olmaydilar va ular qo`shilgan qiymat solig`ini o`z tovar-xizmatlarini sotib oluvchidan olishga huquqi bo`lmaydi. qo`shilgan qiymat solig`idan ozod kilinishi, alohida soliqqa tortish tartibi joriy kilinishi xo`jalik sub`ektlari moliyaviy faoliyatiga ta`sirining ikkinchi xususiyati shundaki, qo`shilgan qiymat solig`idan ozod qilingan tovar va xizmatlarni sotib olag`tgan qo`shilgan qiymat solig`i to`lovchi ro`yxatida to`rgan xo`jalik su`bekti o`zi tomonidan ishlab chiqarag`tgan mahsulotlar uchun soliq kreditidan foydalana olmaydilar. SHu tufayli ishlab chiqaruvchiga qo`shilgan qiymat solig`ini to`lashda tovarlarni sotishda hisoblangan soliq va mahsulotlarni sotib olishda to`lagan soliq orasidagi farqni to`lamay, balki sotish oborotidan hisoblangan soliqni to`liq to`lashga majburlanadi. Buning natijasida qo`shilgan qiymat solig`iga tortish zanjirida soliqdan ozod qilingan bulinma tushib qolishi tufayli qo`shilgan qiymat soliqqa bir necha marotaba tortiladi va soliq to`lash og`irligi keyingi bulinma zimasiga tushadi. CHunki u soliqdan ozod qilingan mahsulotlarni o`z ishlab chiqarishi uchun ishlatadi. qanchalik qo`shilgan qiymat solig`idan ozod qilingan tovarlar va ishlab chiqaruvchilar ko`paysa, qo`shilgan qiymat soliqqa ikki g`ki undan ortiq marta tortilishi zhtimoli ko`paya boradi. 1998 yilgi investitsiya dasturiga kiritilgan, ular uchun texnologik uskunalarni olib kirish qo`shilgan qiymat solig`idan ozod etilgan ustuvor ob`ektlar RO`YXATI: 1. Kizilkum fosforit kombinati. 2. Kungirot soda zavodi. 3. "Kizilkumnodirmetalloltin" davlat kontserni. 4. "Navoiyazot" ICHB. 5. «Fargonaazot" ICHB. 6. «Fargonakimg`tola" ICHB. 7. Fargona furanli buYumlar zavodi. 8. Tolimarjon GRES. Ular uchun texnologik uskunalar va turli assortamentdagi kuvurlarni olib kirish qo`shilgan qiymat solig`idan ozod qilinadigan neft’-gaz tarmogi ob`ektlari RO`YXATI: 1. Andijon viloyatidagi Xujaobod er osti gaz ombori. 72 2. Vazirlar Maxkamasining 1998 yil 17 martdagi "1998-2000 yillarda qishloq aholisini ichimlik suv va tabiiy gaz bilan ta`minlash dasturi to`g`risida" 117-son karoriga muvofik gaz kuvurlari, gaz taqsimlash stantsiyalari shoxobchalarining qurilishi. 3. Kukdumalok, Mingbulok, SHo`rtan, Alan, Urga, Janubiy Tandircha, SHimoliy O`rtabulok, Gajak, Gumbulok, Odamtosh, Jarkuduk, Janubiy Kemachi, Garbiy, Dengizkul, SHakarbulok, Marjon, Orka Kung`irot, Muynok, Surgil, Berdak konlarini jixozlash, shu jumladan kuduklarni izlash-razvedka qilish va foydalanish maqsadida burgilash. 4. Muborak gazni qayta ishlash zavodi va "SHo`rtangaz" DICHB texnologik kurilmalarini rekonstruktsiya qilish hamda texnik jixatdan qayta jixozlash. 5. "O`zbekiston temir yo`llari" DATK harid qiladigan aviakerosinni tashish uchun maxsus temir yo`l tsisternalarining 100 birligi. O`z-o`zini nazorat qilish uchun savollar. qo`shilgan qiymat va qo`shilgan qiymat solig`ininng iqtisodiy mohiyati nimada? QQSni qanday shaxslar to`laydi va soliq ob`ekti nima? Soliqqa tortiladigan oborot qanday aniqlanadi? QQS stavkalari va ularni qo`llash tartibi qanday? Qanday Yuridik shaxslar QQSdan ozod etiladi? Qanday tovarlar va mahsulotlar (ishlar xizmatlar) QQSdan ozod bo`ladi? Schg`t-fakturalar qanday tulgaziladi va unda QQS kaysi punktlarda ko`rsatiladi? BYujetga to`lanadigan va hisobga olinadigan QQS summasini aniqlash tartibi qanday? QQSni to`lash va hisobotni taqdim etish tartibi qanday? Import tovarlar, ishlar va xizmatlar bo`yicha QQSni hisoblash va bYudjetga to`lash tartibi qanday? Evropa davlatlari amalig`tida QQSni hisoblashning qanday usullari mavjud? |