Jahon adabiyoti

Misr mifi. yerning paydo bo‘lishi. Ko‘plab xalqlar miflarida azalda hamma joyda suv bor bo‘lgan deyiladi. Mazkur dunyoviy ummondan yer paydo bo‘lgan. Misrga oid mifga ko‘ra Nun (xaos) quyosh ma'budi Rani paydo qildi (Bu hozirgi ilmiy qarashlarga ham to‘g‘ri keladi). Ra havo (Shu ma'budi)ni va namlik (Tefnut)ni yaratdi. Havo va namlik yer (Gora ma'budi) va osmon (Nut ma'budasi)ni yaratdi.
Avstraliya mifi.Ular avloddan avlodga birinchi qush, hayvon va o‘simlikning kelib chiqishi haqidagi rivoyatlarni aytib kelishadi. Eng ko‘p kenguru va it haqidagi miflar tarqalgan. Aborigenlar kenguruni odam-kengurudan paydo bo‘lgan deb ishonishgan. Kenguru va it haqidagi mif. Kenguru va it azalda odam bo‘lishgan ekan. Kunlardan bir kun ular daryoga kelib qolishdi. Sohilda qum bor edi. Kenguru-odam kenguru-itga “Meni qumga itga o‘xshatib chiz” dedi. U chizdi. Keyin bunisi unisiga dedi: “Meni qumga kenguruga o‘xshatib chiz”. Shunday qilib, ularning biri kenguruga boshqasi esa itga aylanib qolishdi.
Shimol va Amerika miflari. Birinchi kit qanday paydo bo‘lgan? Shimolning ibtidoiy odamlari uchun kit muqaddas maxluq hisoblangan. Ovchilarga uni ummon ma'budasi Sedna yuborgan deb bilishgan. Agar Sedna odamlardan hafa bo‘lsa, kit va tyulen yubormagan. Kitni ovlashib, maydalashib, bir qism go‘shtni o‘zlariga, bir parchasini suyagiga qo‘shib ummonga, ma'budaga otishgan. Otilgandan kit yana qayta tiriladi va Sedna uni bizga beradi, deb ishonishgan.
Afrika. Olamning yaratilishi bilan bog‘liq mif. Bushmen-san qabilasi quyoshning yaratilishini shunday tushuntiradi. Ulkan maxluq bor edi. Bir qo‘lini ko‘tarishi bilan qo‘ltig‘i ostidan quyosh chiqar, yer yuzi nurga chulg‘anardi.
Qadimgi yunon miflari. Narsiss haqida mif. N. Tug‘ilganda taqdirdan fol ochuvchi: “Bu bola o‘zini ko‘rgungacha yashaydi”, dedi. Hammaga bashorat bema'ni bo‘lib tuyuldi. Bola behad ko‘rkam bo‘lib o‘sdi. Ko‘rganki bor, uni sevib qolardi. Shularda biri Exo edi. N.ning ortidan soyadek ergashdi. Ammo ko‘plar qatori rad javobi oldi. Exo alamidan g‘orga kirib ketdi va dard chekib qurib, ovozigina qoldi. Jismi esa toshga aylandi. Kim u yerga kirib gapirsa, faqat exo – aks-sado qaytdi. Hamma to‘planib, qasos ma'budasi Nemezidga “Narsissni jazola!” dedi. “N. O‘zini sevib, o‘ziga yetolmay azob cheksin, deyildi”. N. Ovdan qaytayotib chanqadi va suvga bordi. Suvda o‘z aksini ko‘rib esa sevib qoldi. Unga yetolmay, yig‘lab iztirob chekdi. Shunday chekdiki, axiyri qovjirab quridi. Odamlar ancha vaqtdan keyin sohilda bir gulni topib olishdi: Oq narsis gulni. Rim shoiri Ovidiy “Metamorfoza” asarida Narsiss gulni qanday paydo bo‘lishi haqida batafsil yozadi.
Barcha xalqlarning adabiyoti singari Yunon adabiyoti ham og‘zaki xalq ijodi zaminida paydo bo‘lgan. Yunon folkloridan juda kam namunalar saqlanib qolgan bo‘lsa ham, shularga asosan qadimda yunon xalqining anchagina boy og‘zaki adabiyoti bo‘lganligini aniqlash mumkin. Ibtidoiy jamiyat kishilarining tabiat haqidagi tushunchalarini ifoda etuvchi afsona va asotirlar yig‘indisi qadimgi yunon mifologiyasi tashkil etadi.
Uyg‘onish davri (15-17a.)da antik qahramonlarga qaytilgan. O‘qimishli insonlar tilida ilohlar, qahramonlarning nomlari tez-tez takrorlanardi. Ularga qaytish, o‘rganish, taqlid qilish rusumga aylangandi. Iloh Mars urush, Venera (Afrodita) muhabbat, iloha Nemezida qasos, Minerva donishmandlikning ramziga aylangandi. (Pushkin o‘z she'rlarida ko‘p bor san'at homiysi Apollonga murojaat etadi).
Uyg‘onish davriga qadar yevropa antik va nasroniy miflarini bilar edi. Uyg‘onish davrida buyuk geograflar dunyo kezdilar. Amerika, Afrika, Okeaniya kabi mamlakatlar topildi va ularning ham o‘z miflari borligi ayon bo‘ldi. Etnograf va folklorchilar ularni yozib olishdi. Yunon miflari poetik olamning birinchi yuksak obrazi bo‘lsa, bular bolalarcha sodda miflar edi.
Antik davr madaniyatining, jumladan, yunon mifologiyasining jahon xalqlari taraqqiyotiga ko‘rsatgan ta'siri beqiyosdir. Yunon xalqining miflari umumbashariy madaniyatning asoslaridan biri bo‘lib, u hozirgi zamon kishisining tasavvuri va tafakkuri tarziga chuqur kirib borgan. Qadimgi yunon mifologiyasi yerda hayotning paydo bo‘lishini, tabiatdagi hodisalarning yuz berishi sabablarini tushuntirishga bo‘lgan urinishi sifatida, inson o‘z atrof-muhitidagi o‘rnini aniqlashga ojiz bo‘lgan davrda paydo bo‘lgan edi. Miflar yaratilishining o‘zi insonning ijodga va o‘z-o‘zini bilib olishga qo‘ygan ilk qadami edi. Tadrijiy suratda yunon zaminining turfa viloyatlarida vujudga kelgan ayrim asotirlardan qahramonlar va ularga homiylik qilgan ma'budlarning taqdirlari haqida butun boshli turkumlar tarkib topgan. Yurt kezib yurgan aed – qo‘shiqchilar tomonidan ijro etilgan barcha afsonalar, madhiyalar va qo‘shiqlar zamonlar o‘tishi bilan Homer, Hyesiod va boshqa ko‘plab shoirlar tomonidan dostonlarga aylantirilgan. Eramizgacha V asrda yashagan qadimgi buyuk yunon shoir-dramaturglari – Esxil, Sofokl, yevripidlar o‘z tragediyalarini xudolar va qahramonlar haqidagi qadimgi asotirlar mazmuniga asoslanib yaratgan edilar.
Zamonlar o‘tishi bilan olam haqidagi mifologik tasavvurning o‘rnini ilmiy bilimlarga va tabiat hodisalarini o‘rganish natijalariga asoslangan qarashlar egalladi. Ilgari sirli tuyulgan ko‘plab hodisalar ilmiy jihatdan asoslab berildi. Biroq shunga qaramay, miflar yo‘qolib ketmadi, ular o‘z hayotini adabiyotda davom ettirdi. Zevs, Prometey, Gerakl va boshqa qadimgi miflarning qahramonlari, turli davr yozuvchilarining asarlarida umrlarini davom ettirdilar.
Miflardan hikoya qilinishicha, yerda dastavval dahshatli mahluqlar: DeVlar, oyoqlari o‘rnida bahaybat ilonlar bilanglab turgan GIGANTlar, kattaligi tog‘day YuZ-QO‘LLIKlar, peshonasi o‘rtasida bittagina chaqchaygan ko‘zi bor vahshiy KIKLOP (SIKLOP)lar, yer va osmonning dahshatli bolalari-qudratli TITANlar yashagan. Yunonlar GIGANTlar va TITANlar obrazida tabiatning yovuz kuchlarini gavdalantirganlar. Miflarning hikoya qilishicha, tabiatning bu yovuz kuchlari dunyoda tartib o‘rnatgan va unga hukumronlik qilgan Chaqmoq, Bulut osmon ilohi ZeVS tomonidan jilovlangan va bo‘ysundirilgan. TITANlar o‘rniga ZeVS saltanati bunyodga kelgan.
Yunonlar xudolarni odam shaklida tasavvur qilganlar, ularning bir-birlari bilan munosabatlari ham kishilar o‘rtasidagi munosabatga o‘xshagan. Yunon xudolari o‘zaro janjallashgan, yarashgan, odamlar hayotiga doimo aralashib turgan, urushlarda ishtirok etgan. Har bir xudoning o‘ziga yarasha ishi bo‘lgan, olamda ma'lum «xo‘jalik»ni «boshqargan». Yunonlar o‘z xudolariga odamlar singari tabiat (xarakter) va xulq-atvor berganlar, xudolar oddiy odamlardan faqat o‘lmasligi bilangina farq qilgan.
Homerning “Iliada” va “Odisseya”, Aristofan, Vergiliy, Ovidiy asarlari ham miflar asosida yaratilgan.