K. Bünyadzadə
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
Нятижя 205 qalmasını nəzərə alaraq əsər özünəməxsus bir sistemlə yazılmıĢdır: əsərin iki fəsli problemin nəzəri, iki fəsli isə tarixi aspektlərinin araĢdırılmasına həsr edilmiĢdir. Kifayət qədər geniĢ, qədim tarixə və zəngin inkiĢaf yoluna malik, müasir dövrdə bəzi fəlsəfi cərəyanların əsas ideya xətti olan mövzumuzun tədqiqini bir monoqrafiya çərçivəsində sıxlaĢdıraraq üç əsas istiqamətdə aparmıĢıq ki, əldə edilən nəticələri də məhz bu istiqamətlərə müvafiq qruplaĢdırmaq olar: 1. Ġrrasional idrakın mahiyyətinin araĢdırılması, əsas xüsusiyyətlərinin göstərilməsi və kateqoriyalarının təsnifləĢdirilməsi . 2. Problemin orta əsrlər çərçivəsində həll edilməsi və onun inkiĢaf qanunauyğunluqlarının izlənilməsi. 3. Qərb və ġərq mütəfəkkirlərinin problemlə bağlı görüĢləri ara- sında müqayisənin aparılması, oxĢar və fərqli cəhətlərin aydınlaĢ- dırılması. Qeyd etdiyimiz kimi, əsərin ilk iki fəsili nəzəri hissəsidir və burada əvvəlcə irrasional idrakın ən vacib amili olan irrasional bilik və onun mənbələri, daha sonra isə irrasional idrak prosesinin struktur və kateqoriyaları Ģərh edilmiĢdir. Bundan əlavə, irrasional prinsiplərdən hər biri orta əsr Qərb və ġərq filosoflarının görüĢləri əsasında ayrı-ayrılıqda təhlil edilməklə yanaĢı, idrak nəzəriyyəsinin bəzi kateqoriyalarına da irrasional anlamda izah və tərif verilmiĢdir. Bununla ilk növbədə irrasional təfəkkür və idrak, onun əsas müddəaları, baĢlanğıcı və sonu, inkiĢafı və məqsədi haqqında ümumi anlayıĢ formalaĢdırmıĢ və aydın təsəvvür yaratmıĢ oluruq. Bu, həmçinin, əsərin gələcək fəsillərində müəyyən təkrar Ģərhlərin verilməsinin də qarĢısını almıĢıq. Ġrrasional bilik və irrasional idrakın iĢdə ayrıca Ģərhi həm də bu fenomenləri idrak nəzəriyyəsinin əhəmiyyətli hissəsi kimi təqdim etməyə geniĢ imkan verdi. Rasional və irrasional idrak formalarının qarĢılıqlı əlaqəsi, onların bir-birinə təsir edən amilləri nəzərdən keçirilməklə vahid bir prosesin müxtəlif mərhələlərinin yeri və yaranma səbəbləri də açıqlamıĢ oldu. Əsərin birinci hissəsində əldə etdiyimiz nəticələri belə qruplaĢdırmaq olar: Ġrrasional biliyin mahiyyətini xarakterizə edib, mənbələrini Ģərh etmiĢik. Ġrrasional və mistik biliklər arasında müqayisəli təhlil aparmaqla onların oxĢar və fərqli cəhətlərini göstərmiĢik. 206 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk Ġrrasional idrakın kateqorial aparatını, prosesin strukturunu və metodologiyasını təhlil və təqdim etmiĢik. Ġrrasional idrakı ümumiyyətlə idrak prosesinin əhəmiyyətli və ayrılmaz hissəsi kimi təqdim etməklə idrak nəzəriyyəsinin fəlsəfi təhlilinə yeni istiqamət verməyə çalıĢmıĢıq. Onu da əlavə edək ki, idrak nəzəriyyəsinin əhəmiyyətli bir tərəfi kimi irrasional idrakın kateqorial aparatının təyin edilməsi Qərb və ġərq mütəfəkkirlərinin görüĢləri arasında ümumi və fərqli cəhətlərin aydınlaĢdırılmasında, bu görüĢlərin növbəti fəsillərdə daha sistemli təhlilinə imkan yaratmaqla yanaĢı, irrasional idrakın gələcək tədqiqatçılarının araĢdırmalarında da müəyyən rol oynaya bilər. Əsərin fəlsəfə tarixi hissəsi aparılmıĢ tədqiqatın digər iki istiqamətini əhatə edir. Əvvəlcə irrasional idrakın orta əsrlərdə inkiĢaf qanunauyğunluqları izlənmiĢ, irrasional idrakın inkiĢafında ictimai-siyasi hadisələrin təsiri nəzərdən keçirilmiĢ və bununla onu rasional idrakdan fərqləndirən əsas xüsusiyyətlər aydınlaĢdırılmıĢdır. Tədqiqat mövzusu kimi məhz orta əsrlərin seçilməsi bir sıra əhəmiyyətli səbəblərlə bağlıdır ki, onları aĢağıdakı Ģəkildə təqdim etmək olar: 1. Orta əsr Qərb və ġərq regionunda səmavi kitabların nazil olduğu, elmin bütün sahələrinə təsir edə biləcək yeni düĢüncə formasının təĢəkkül tapması dövrüdür. Ġrrasional idrakın istinad etdiyi mənbələrdən biri və birincisi səmavi kitablar olması baxımından, Orta əsrləri irrasional idrakın yeni mənbə ilə yanaĢı, yeni metod və imkanlar qazandığı dövr də adlandırmaq olar. 2. Orta əsrlər həm Qərb, həm də ġərqdə Renessansın baĢ verdiyi dövrdür. Qeyd etdiyimiz kimi, idrakın rasonal və irrasional formaları bir- birini stimullaĢdıran amillərdir. Bu baxımdan, hər iki bölgədə baĢ vermiĢ Renessans hadisəsini yalnız rasional düĢüncəyə deyil, həmçinin irrasional təfəkkürə də aid etmək vacibdir. Həmin dövrdə yaranmıĢ fəlsəfi sistemlər, əsrarəngiz sənət əsərləri buna bariz nümunə ola bilər. 3. Orta əsrlər sonrakı illər üçün (bu günə qədər) zəngin ideya mənbəyidir. Bu dövrdə antik fəlsəfənin yeni iĢıqda təqdim olunması ilə yanaĢı zamanın Ģərtlərinə uyğun olaraq gələcək əsrlər üçün düĢüncə qidası ola biləcək yeni ideyalar da təĢəkkül tapmıĢdır. Deyilənləri nəzərə alaraq, biz irrasional idrakın tədqiqində, mahiyyətinin açıqlanmasında və qanunauyğunluqlarının izlənməsində daha zəngin və hərtərəfli bir dövr kimi məhz bu illəri seçmiĢik. AraĢdırmanın üçüncü istiqaməti – irrasional idrakın Qərb və ġərq kontekstində aparılması və irrasional idrakın xüsusiyyətlərinin hər iki Нятижя 207 bölgənin filosoflarının görüĢləri əsasında təhlil edilməsidir. Bu istiqamətdə qarĢıya qoyulan yalnız bir məqsəd var idi: zaman-məkan və ictimai – siyasi Ģərait fövqündə baĢ verən proses olması baxımından irrasional idrakı Ģərqli və qərbli təfəkkürə ayırmağın doğru olmamasını göstərmək. Dediklərimizin təsdiqi olaraq, əvvəla, irrasional idrakın hər iki bölgədə oxĢar inkiĢaf yolunun qanunauyğunluqlarını, ikincisi, eyni problemin hər iki bölgə üçün eyni əhəmiyyət kəsb etdiyini və onun həllində, demək olar ki, eyni metod və vasitələrdən istifadə edildiyini göstərmiĢik. Ġrrasional idrakın Orta əsrlərdə tarixi inkiĢafı ilə tanıĢlıq məntiqi olaraq onun bəzi özünəməxsus xüsusiyyətlərinin bu dövrün Qərb və ġərq mütəfəkkirlərinin görüĢləri əsasında tədqiqi zərurətini yaratdığını nəzərə alaraq monoqrafiyanın IV fəslində irrasional idrakın iki ən aktual prinsipinin – Tanrı-aləm münasibətinin (yaradılıĢ probleminin) və nurlanmanın – Qərb və ġərq fəlsəfə tarixində təzahürləri araĢdırılmıĢ, aralarındakı fərqli cəhətlər Ģərh edilmiĢdir. Məzmun və mahiyyətlərindən də məlum olduğu kimi, bunlardan birincisi ontoloji, ikincisi isə qnoseoloji məsələlərə irrasional idrakın mövqeyi ilə tanıĢlıqdır. Elm və texnikada, sosial və siyasi Ģəraitdə fərqli inkiĢaf yolu keçən Qərb və ġərq təfəkküründə irrasional baxımdan da müəyyən fərqlərin olması əslində çox məntiqi, hətta zəruri görünə bilər. Lakin nəzərə alsaq ki, əvvəla, hər rasional təfəkkür irrasional təfəkkürün ilk mərhələsi və onu stimullaĢdıran amil ola bilməz, ikincisi, rasional təfəkkür irrasional təfəkkürün xarakterini deyil, səviyyələrini təyin edir. Belə olan halda iddia etmək olar ki, qərbli və Ģərqli təfəkkürləri vahid bir xətt üzrə yüksələn eyni pilləkanın fərqli pillələrindədirlər. Qərb və ġərq təfəkkürləri arasındakı bəzi fərqlərə gəlincə, onların məhz ilk mənbədən irəli gəldiyini bildirmiĢdik. Aparılan tədqiqatda bir sıra dəlil və faktlarla göstərilir ki, belə fərqlər bölgələr arasında ola bildiyi kimi, eyni bölgəyə məxsus ayrı-ayrı mənbələrə istinad edən düĢüncələr arasında da mövcud ola bilər. BaĢqa sözlə desək, fərq coğrafi bölgədən deyil, istinad edilən mənbədən irəli gəlmiĢdir. Tədqiqatın üçüncü istiqamətinin elmi baxımdan yeniliyi və əhəmiyyətli tərəflərindən biri də irrasional idrakın prinsiplərinin hər iki bölgəyə xas xüsusiyətlərinin araĢdırılması ilə bərabər onların sırf ġərqə məxsus təzahürlərinin – vəhdət əl-vücudun və ġihabəddin Sührəvərdinin ĠĢraq fəlsəfəsi əsasında elmi təfsiridir. Tədqiqatın bu hissəsində biz, bir növ fəlsəfə tarixində həmin problemlərin (Tanrı-aləm və nurlanma) kulminasiya məqamını Ģərh edərək, istər vəhdət əl-vücud, istərsə də ĠĢraq Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|