K. Bünyadzadə
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
202 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk Göründüyü kimi, ġ.Sührəvərdidən sonra iĢraq fəlsəfəsi fərqli bir istiqamətdə öz inkiĢafını davam etdirmiĢdir. Buna səbəb, zənnimizcə, xilafətin tənəzzülündən sonra elmi mərkəzin nisbətən ġərqə, əsasən Türk və Azərbaycan ərazisinə köçməsi olmuĢdur. Nəzərə alsaq ki, Ġbn Sina və Ġbn RüĢddən sonra məĢĢailik Əbülhəsən Bəhmənyar, Nəsirəddin Tusi, Siracəddin Urməvi kimi Azərbaycan filosoflarının görüĢlərində, təsəvvüf təriqətləri isə daha çox Osmanlı imperiyasında, qismən də Azərbaycan ərazisində geniĢ yayılmağa baĢlamıĢdı, onda iĢraqiliyin də məhz bu məkanda öz davamçılarının tapması təəccüb doğurmaz və bunu təqribən belə xarakterizə etmək olar. Əvvəla, sonrakı dövrdə nur və nurlanmaya aid heç bir sistemli əsər yazılmamıĢdır və traktatlar Ģərh xarakterli olmuĢdur. Ġkincisi, bu dövrdə həm məĢĢailik fəlsəfəsinin, həm də təsəvvüfün nüfuzu artmaqda idi və iĢraqilik fəlsəfəsi ya fəlsəfi, ya da dini problemlərin həllində vasitə rolu oynamağa baĢlamıĢdır. Üçüncüsü, iĢraqilik fəlsəfəsi Ģiə əqidəli filosoflar tərəfindən mənimsənilərək Ģiə doktrinalarının (imamiliyin) əsaslandırılmasında istifadə olunmuĢ və bununla da iĢraqiliyi dar bir coğrafi məkanda yerləĢdirmiĢ olmuĢlar ki, bu da iĢraq fəlsəfəsinin bir çox əhəmiyyətli tərəfinin kölgədə qalmasına səbəb olmuĢdur. Нятижя 203 N Ə T I C Ə Mən həqiqəti görəndən bəri həqiqət haqqında Ģübhəyə düĢmədim. Əli b. Əbu Talib Təqdim olunan əsərdə Qərb və ġərq fəlsəfə tarixində özünəməxsus yeri və böyük rolu olan, lakin bir tədqiqat mövzusu kimi həm postsovet məkanında, həm də dünya fəlsəfə tarixində rasional idraka nisbətdə az araĢdırılan irrasional idrakın üzərinə iĢıq salmaqla onun elm aləmində əhəmiyyətini bir daha vurğulamıĢ və bununla da ona daha artıq diqqət yönəltmiĢ oluruq. Ġnsan idrakının iki üzü var: daxili və zahiri və hər ikisi kompleks Ģəkildə olduqları təqdirdə idrak prosesi tam və kamil ola bilər. Eyni obyektin dərkinə yönələn, lakin müxtəlif prizmalardan yanaĢan zahiri və batini, yəni rasional və irrasional idrak formaları nə bir-birini əvəz, nə də inkar edir. Onların hər biri idrak prosesinin öz həddi, metodları və strukturu bəlli olan, bir-birini tamamlayan və kamilləĢdirən formaları, mərhələləridirlər. Bunu nəzərə alaraq, obyekt haqqında tam həqiqəti öyrənmək üçün rasional və irrasional idrak formaları paralel və qarĢılıqlı əlaqəli Ģəkildə inkiĢaf etdirilməlidir. Müasir qloballaĢma və kompüterləĢmə əsrində, insanın yeni-yeni texniki nailiyyətlər əldə etdiyi bir dövrdə irrasional idrak lazımsız və yalnız kağız üzərində qalacaq bir problem kimi görünə bilər. Lakin məsələyə fərqli aspektdən, yəni insana yalnız maddi tələbləri olan sosial varlıq kimi deyil, həm də bir ruhani varlıq kimi baxılarsa, məsələyə münasibət dəyiĢə bilər. Belə ki, bəzi elmlərin də təsdiqlədiyi kimi, insan böyük potensiala, hələ tam öyrənilməyən və istifadə edilməyən imkanlara malik bir varlıqdır. AraĢdırmamız vasitəsilə biz insanın daha böyük bir potensiya- sının, imkanının varlığını ön plana çəkmiĢik, ona maddi qüvvələrinin olduğu kimi, ruhunun da bacarıqlarını üzə çıxara biləcəyini xatırlatmıĢıq. Nə üçün göstərmiĢik, söyləmiĢik deyil, məhz xatırlatmıĢıq? Məsələ bura- sındadır ki, maddi istəklərin, ictimai-siyasi hadisələrin burulğanının təz- yiqi altında insan zaman-zaman ruhani varlıq olduğunu və ilahi aləmdən vasitəsiz bilik ala biləcəyini unudur və yaddaĢının təzələnməsinə onda 204 Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk ehtiyac yaranır. Tarixdən də məlum olduğu kimi, bu ehtiyac bütün bəĢəriyyətə aid olanda belə xatırlatmalar vəhy Ģəklində baĢ vermiĢ, yəni səmavi kitablar nazil olmuĢ, dinlər təĢəkkül tapmıĢdır; nisbətən kiçik miqyaslı «unutmalarda» isə bu missiyanı ayrı-ayrı Ģəxsiyyətlər öz əsərləri və kəlamları ilə etmiĢlər ki, bu da vəcdin və ya ilhamın, bir sözlə, irrasional təfəkkürün məhsulu olmuĢdur. BaĢqa sözlə desək, irrasional idrak insana daha böyük bir missiya üçün yarandığını və daha müqəddəs mahiyyətə malik olmasını xatırladır və yol göstərir. Ġrrasional idrak mənəviyyatla bağlı bir proses kimi insanın əxla- qına və estetik baxıĢlarının formalaĢmasına təsir edən qüvvəyə malikdir ki, araĢdırmamızda dolayısı ilə bu təsiredici amillərə toxunmuĢuq. Məlum olduğu kimi, əxlaq və idrak bir-birilə sıx bağlı və bir-birini stimullaĢdıran prinsiplərdir. Təhlilimizdə də dönə-dönə vurğuladığımız kimi, insana Ġnsan adının ucalığını dərk etdirməkdə, ruhunu nəbati səviyyədən insani, hətta ilahi səviyyəyə qaldırmaqda, gündəlik qayğılar və problemlər xaosunda, maddi istəklər (maddi gəlirin artırılmasından tutmuĢ torpaq və ərazi iddialarına qədər) fonunda özünü bir insan olaraq görməkdə, anlamaqda, malik olduğu ilahi keyfiyyətləri itirmədən öz məqsədinə çatmaq yolunda irrasional idrak aparıcı qüvvəyə malikdir. Bu baxımdan, onun əxlaq nəzəriyyəsində yeri və əhəmiyyəti, zənnimizcə, ayrıca geniĢ bir mövzu ola bilər. Ġrrasional idrakın estetik tərəfinə gəlincə, biz irrasional biliyin əldə edilməsinin üç əsas yolunu – vəhy, vəcd və ilham – göstərməklə yanaĢı hər birinin nəticəsinin əhəmiyyəti barədə də danıĢmıĢdıq. Ġrrasional idrak ruha xas bir idrak növü olduğuna görə, onun nəticəsi də ruh üçün nəzərdə tutulur və ruhu oxĢayır, qidalandırır. Onu da qeyd edək ki, bu nəticələrin zəruri olaraq maddi formada, kitab, tablo, musiqi və s. Ģəklində çatdırılmasının özü də irrasional və rasional idrak formalarının qarĢılıqlı əlaqəsinə və bir-birini tamamlamasına dəlil ola bilər. Buraya səmavi kitablardan tutmuĢ, gözəl sənət əsərlərinə, Ģer nümunələrinə qə- dər hər birini daxil etmək mümkündür. DüĢündürücü faktdır ki, kompü- ter nəsillərinin, mobil telefonların, texnikanın müxtəlif növlərinin sürətlə bir-birini əvəz etdiyi, dünən qiymətsiz bir Ģeyin bu gün ucuz və lazımsız bir Ģeyə çevrildiyi zəmanəmizdə biz hələ də əsrin əvvəllərində nazil ol- muĢ səmavi kitablardan doğru yaĢamağı və düĢünməyi öyrənirik, qədim dövrün Ģedevrlərinə heyran oluruq, onların qiymətlərini günü-gündən artırırıq, yeni metodlarla onların ən dərin sirlərinə nüfuz etməyə çalıĢırıq. Problemin mürəkkəbliyini, çoxaspektliliyini, nisbətən az araĢdırılmasını və bir çox tərəflərinin hələ də elm aləmi üçün qaranlıq Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|