Kandavlizm Şahin Böyükağa oğlu Əlibəyli Candaulism

28 
 
 
Şəkil 10. Teodor Şasserio (Theodore Chasseriau). «Lidiya şahı Kandavl gizlincə 
öz arvadını Gigə göstərir» (ingiliscə «Showing the beauty of his queen to his confidant 
Gyges»), 1850-ci il 
 
Fransız  naqqaşı,  impressionist  hərəkatının  ən  görkəmli  və  orijinal 
nümayəndələrindən biri İler-Jermen-Edqar de Qa (Hilaire Germain Edgar de Gas)
52 
1855-
ci  ildə  «Şah  Kandavlın  arvadı»  (fransızca  «La  femme  du  roi  Candaule»)  adlı  mənzərə 
çəkməyi niyyət etmiş, lakin onun yalnız eskizini hazırlamışdır (şəkil 11). Bəzi mənbələrdə 
eskizin 1855–1856-cı illərdə hazırlandığı qeyd edilir. 
 
 
Şəkil  11.  İler-Jermen-Edqar  de  Qa  (Hilaire  Germain  Edgar  de  Gas).  «Şah 
Kandavlın arvadı» (fransızca «La femme du roi Candaule») əsərinin eskizi, 1855-ci il. 

---

29 
 
 
Fransız  rəssamı,  naqqaş  və  heykəltəraş,  akademizm  nümayəndəsi  Jan-Leon 
Jerom  (Jean-Leon  Gerome)
53
  1858–1859-cu  illərdə  «Şah  Kandavl»  (ingiliscə  «King 
Candaules», fransızca «Le Roi Candaule») adlı əsərini yaratmışdır (şəkil 12). Əsəri bəzən 
belə adlandırırlar: «Şah Kandavl öz gözəl həyat yoldaşını Gigə göstərir». Hazırda həmin 
əsər Puerto-Rikoda Ponse incəsənət muzeyində saxlanılır.  
 
 
Şəkil 12. Jan-Leon Jerom (Jean-Leon Gerome). «Şah Kandavl» (ingiliscə «King 
Candaules»,  fransızca  «Le  Roi  Candaule»),  1858–1859-cu  illər,  Puerto-Rikoda  Ponse 
incəsənət muzeyində saxlanılır. 
 
Jan-Leon  Jeromun  əsərləri  bəzən  «neoyunan»
54
  stilinə  aid  edilir.  Mənbələrin 
böyük  əksəriyyətində  əsərin  1859-cu  ildə  yaradıldığı  göstərilir,  ancaq  cüzi  bir  qismində 
onun  1858-ci  ildə  işıq  üzü  gördüyü  qeyd  edilir.  Bunu  nəzərə  aldıqda  əsərin  yaradılma 
tarixinin 1858–1859-cu illər kimi göstərilməsi daha məqsədəuyğun görünür. 
«Şah Kandavl» əsəri Herodotun «Tarix» əsərindəki süjet əsasında yaradılmış bir 
erotik  kompozisiyadır.  Rus  yazıçısı,  çoxlu  sayda  populyar  əsərin  müəllifi  Aleksandr 
Anatolyeviç Şestimirovun fikrincə, erotika situasiyanın tragizmini
55
 yumşaltmağa çağırır. 
Nəticədə həm tarixi süjet həvəskarlarında, həm də nyu janrının dəyərləndiricilərində Jerom 
yaradıcılığı  populyar  olur  (məşhurluq  qazanır).  Salonda  müvəffəqiyyət  qazanmasından 
ruhlanan rəssam bundan İncəsənət məktəbində professor yerini almaq üçün yararlanmağa 
cəhd edir, onlara müvafiq ərizə göndərir, lakin heç bir cavab almır. 

---

30 
 
Fransız rəssamı Şarl Dezire Yu (Charles Desire Hue)
56
 tərəfindən 1864-cü ildə 
yağlı  boya  vasitəsilə  «Şah  Kandavl  haqqında  mif»  (ingiliscə  «The  myth  of  King 
Candaules») adlı əsər yaradılmışdır (şəkil 13). Bəzi mənbələrdə əsər «Hökmdar Kandaules 
haqqında mif», yaxud sadəcə «Şah Kandavl mifi» adlandırılır. 
 
 
Şəkil 13. Şarl Dezire Yu (Charles Desire Hue). «Şah Kandavl haqqında mif» 
(ingiliscə «The myth of king Candaules», fransızca  «Le mythe du roi Candaule»), yağlı 
boya vasitəsilə çəkilmiş 72,4 x 59,7 sm (28,5 x 23,5 v) ölçülərində olan şəkil, 1864-cü il 
 
Fransız  dramaturqu  və  librettisti  Mişel  Antuan  Floranten  Karrenin  (Michel 
Antoine  Florentin  Carre)
57 
librettosu  və  Ejen  Diasın  (Eugene  Diaz)
58
  musiqisi  əsasında 
1865-ci ildə «Şah Kandavl» operası yaradılmışdır. Lakin elə bir xüsusi qiymət almamış, 
çox müvəffəqiyyət qazanmadığı hesab edilmişdir.  
Pyer  Jül  Teofil  Qotyenin  novellası  əsasında  məşhur  fransız  dramaturqu  və 
prozaiki, nəhəng miqdarda opera və balet librettolarının müəllifi Jül-Anri Vernua de Sen-
Jorj  (Jules-Henri  Vernoy  de  Saint-Georges)
59
  tərəfindən  yazılan  libretto  musiqiçilərin 
diqqətini  cəlb  edir.  İtalyan  bəstəkarı  Sezar  Puni  (Cesare  Pugni)
60
  tərəfindən  bəstələnən 
musiqiyə 1868-ci ildə Peterburq şəhərində Böyük Daş Teatrın səhnəsində Marius İvanoviç 
Petipa
61
 «Şah Kandavl» baletini oynayır.  
Fransız yazıçısı, prozaik, dramaturq və esseist Andre Pol Giyom Jidin (fransızca 
Andre  Paul  Guillaume  Gide)
62
  məlum  mifin  motivləri  əsasında  1899/1901-ci  ildə  «Şah 

---

31 
 
Kandavl»  pyesini  yazmışdır.  Andre  Jidin  pyesi  əsasında  Avstriya  bəstəkarı  və  dirijoru 
Aleksandr  fon  Semlinski  (Alexander  von  Zemlinsky)
63
  tərəfindən  1935–1936-cı  illərdə 
eyniadlı opera «Der König Kandaules» yaradılmış, lakin tamamlanmamışdır. Opera yalnız 
1991-ci  ildə  dirijor  Entoni  Bomont  (Antony  Beaumont)  tərəfindən  orkestrləşdirilmişdir. 
Ancaq əksər mənbələrdə librettonun 1992-ci ildən 1996-cı ilə qədər orkestrləşdirildiyi, ilk 
dəfə 1996-cı ildə Hamburq şəhərində nümayiş etdirildiyi göstərilir. 
 Avstriya  yazıçısı,  tərcüməçi  və  ədəbi  tənqidçisi  Frans  Bley  (Franz  Blei)
64
 
tərəfindən fransız dilindən tərcümə əsasında bir alman librettosu yaradılmışdır. Libretto şah 
Kandavl  haqqında  deyilənləri  faktik  olaraq  təkrarlamış,  lakin  tarixi  hadisələri  daha 
pedantik
65 
və rasional
66 
şəkildə açıqlamışdır. 
İngilis  yazıçısı,  romanist  Entoni  Dimok  Pouell  (Anthony  Dymoke  Powell)
67
 
1951-ci  ildən  1975-ci  ilə  qədər  12  cilddə  «Zamanın  musiqi  sədaları  altında  rəqs»  («A 
dance to the music of time») adlı silsiləsini dərc etdirmişdir. Əsər məşhur fransız rəssamı 
Nikola  Pussenin  (Nicolas  Poussin)  mənzərəsi  əsasında  belə  adlandırılmışdır.  Yazıçının 
məhz  həmin  əsəri  ona  daha  çox  məşhurluq  gətirmişdir.  Əsərdə  diqqət  yetirilən 
mövzulardan biri kandavlizm olmuşdur. Vuayerizmlə qovuşmuş kandavlizm mövzusunun 
romanlar  ardıcıllığından  keçdiyini  sezməmək  mümkün  deyildir.  Yazıçının  uydurduğu 
personaj,  baş  cinayətkar,  yaramaz  Kennet  Uidmerpul  (Kenneth  Widmerpool)  arvadı  öz 
məşuqu ilə yaxınlıqda olarkən onu müşahidə edir.  
Bundan başqa, xeyli sayda filmdə şah Kandavl və onun arvadı canlandırılmış, 
kandavlizmin mahiyyəti açıqlanmışdır. 
Tarix  boyu  kandavlizmə  mübtəla  olmuş  kişilər  haqqında  danışanda  şah 
Kandavlın  ardınca  daha  bir  neçə  məşhur  tarixi  şəxsiyyətin  adını  çəkmək  lazım  gəlir. 
Hökmdar,  rəssam,  boyakar,    peyzajçı  (mənzərəçi)
68
,  heykəltəraş,  yazıçı,  şair,  bəstəkar, 
müğənni,  aktyor,  kinorejissor,  ssenarist,  siyasətçi  və  başqa  kişilər  arasında  kandavlizm 
dəfələrlə qeydə alınmışdır. Buradan belə bir nəticə hasil olur ki, bir-birindən fərqli ixtisaslar 
üzrə çalışan kişilər kandavlizmdən əziyyət çəkə bilərlər.  
 
* * * 
 
Tarix  boyu  bir  çox  hökmdarlarda,  maddi  imkanının  geniş  olmasına  görə 
seçilmək istəyən təkəbbürlü kişilərdə öyünmə kandavlizmi olmuşdur. Hətta bəzi hallarda 
kişi  arvadına  bir  «əşya»  kimi  yanaşmış,  onun  çılpaq  bədənini  yad  adamlara  göstərmək 
lazım gələndə əmrinin dərhal yerinə yetirilməsini istəmişdir. Çox nadir hallarda arvadın 
qeyri-adi təklifi yerinə yetirməkdən boyun qaçırması qüdrətli və imkanlı kişinin nüfuzuna 
xələl gətirmişdir. Buna parlaq bir nümunə olaraq Vaştinin başına gələnləri xatırlaya bilərik. 
Əhəmənilər sülaləsindən olan fars şahı Artakserks (I Kserks) bizim eradan əvvəl 
486–465-ci  illərdə  hakimiyyətdə  olmuşdur.  Qədim  fars  dilində  «Xsayarsa»  sözü  hərfi 
mənada  «qəhrəmanlar  padşahı»,  yaxud  «şahlar  arasında  qəhrəman»  deməkdir.  36  yaşı 
olanda taxt-taca çıxmışdır. Yəhudi mənbələrində Ahaşveroş kimi tanınır. 
Ester kitabında (The book of Esther) qeyd edilir ki, Ahaşveroş fars taxt-tacının 
qanuni varisi deyildi. Lakin varlı və güclü olduğundan xalq arasında yaxşı təəssürat yarada 
bilmiş və bütün Persiya torpaqlarında öz hökmranlığını bərqərar etmişdir. Ahaşveroş bir 

---