Kasbiy psixologiya
Yüklə 2,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tayanch so`z va iboralar: qobiliyat, qobiliyatlar va bilim, shaxsning faoliyatini amalga oshirish sharti, individual-psixologik xususiyatlar, miqdor jihatdan o‟lchash muammosi, qobiliyatlarning turlari, intellekt, ijodiy qobiliyatlar, psixomotor qobiliyatlar, qobiliyatlarning tabiiy shartlari. kasbiy shakllanish, munosabatni aniqlash, o„z individual tarixini yaratish qobiliyati, turli mehnat sohalari, kasbiy shakllanish nazariyasi va amaliyotini, shaxsning kasbiy anglashi, mazmunli - protsessual model, kasbiy anglash turlari, “Men-konsepsiyasi”, kasbiy yetuklik, o„z o„zini kasbiy baholash, shaxs va faoliyatning o„zaro aloqasi, shaxs yetukligi. Qobiliyatlar odamning shunday psixologik xususiyatlaridirki, bilim, ko‟nikma va malakalarni orttirishning samaradorligi, tezligi shu xususiyatlarga bog‟liq bo‟ladi, lekin bu xususiyatlarning o‟zi bilim, ko‟nikma va malakalarga taalluqli bo‟lmaydi. Aks holda, imtihonda qo‟yilgan baho, doskada qaytarilgan 140 javob, muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz bajarilgan yozma ishiga qarab odamning qobiliyatlari haqida qat‟iy xulosa chiqarish mumkin bo‟lar edi. Ammo psixologik tadqiqotlar va pedagogik tajribalarning ko‟rsatishicha, ba‟zan dastavval boshda nimalarnidir qila olmaydigan va buning natijasida atrofdagi boshqa odamlardan ajralib qolgan odam ta‟lim olish jarayonida tez orada boshqalarni quvlab o‟tib ketadi va ish ishining katta ustasi bo‟lib yetishadi. Unda boshqalarga qaraganda ko‟proq qobiliyatlar namoyon bo‟ladi. Qobiliyatlar bilim, ko‟nikma va malakalarni egallashda namoyon bo‟lsa ham, ular bilim, ko‟nikma va malakalarga taalluqli bo‟lmaydilar. Qobiliyatlar va bilim, ko‟nikma va malakalar biri-biri bilan aynan bir narsalar emas. Bilim, ko‟nikma va malakalarga nisbatan odamning qobiliyatlari qandaydir imkoniyat tarzida namoyon bo‟ladi. Yerga tashlangan urug‟ ana shu urug‟dan o‟sib chiqishi mumkin bo‟lgan boshoqqa nisbatan faqat imkoniyat bo‟lgani kabi odamning qobiliyatlari bilim, ko‟nikma va malakalarni egallash uchun faqat imkoniyat hisoblanadi. Bu bilim, ko‟nikma va malakalar egallanadimi yoki egallanmaydimi, imkoniyat haqiqatga aylanadimi yoki yo‟qmi - bularning hammasi juda ko‟p sharoitlarga bog‟liqdir. Bolada namoyon bo‟lgan musiqa qobiliyati uning musiqachi bo‟lishiga hech bir kafolat bermaydi. Bola musiqachi bo‟lishi uchun unga maxsus ta‟lim berilishi, qat‟iylik, salomatligining yaxshi bo‟lishi, musiqa asbobi, notalar va boshqa ko‟p sharoitlar bo‟lishi kerak. Bularsiz qobiliyat taraqqiy etmayoq so‟nishi mumkin. Qobiliyatlar faqat faoliyatda namoyon bo‟ladi, shunda ham faqat ana shu qobiliyatlarsiz amalga oshirilishi mumkin bo‟lmagan faoliyatlardagina namoyon bo‟ladi. Agar odamni hali rasm solishga o‟rgatmagan bo‟lsa, agar u tasviriy faoliyat uchun zarur bo‟lgan hech qanday malakalarni egallamagan bo‟lsa, uning rasm solishga nisbatan qobiliyatlari haqida hech qanday gap bo‟lishi mumkin emas. Rasm chizishga, tasviriy san‟atga maxsus o‟rgatish jarayonida o‟quvchining qobiliyati bor yoki yo‟qligi namoyon bo‟lishi mumkin. Qobiliyat, bilim, ko‟nikma va malakalarning birligi nimada ifodalanadi? Qobiliyat bilim, ko‟nikma va malakalarning o‟zida ko‟rinmaydi, balki ularni 141 egallash dinamikasida namoyon bo‟ladi, ya‟ni, boshqacha qilib aytganda, mazkur faoliyat uchun zarur bo‟lgan bilim, ko‟nikma va malakalarni o‟zlashtirish jarayoni turli sharoitlarda qanchalik tez, chuqur, yengil va mustahkam amalga oshirilishida namoyon bo‟ladi. Xuddi mana shu yerda yuzaga chiqadigan farqlar qobiliyatlar bizga haqida gapirish imkonini beradi. Shunday qilib, qobiliyatlar shaxsning faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish sharti hisoblangan va bilim, ko‟nikma hamda malakalarni egallash dinamikasida yuzaga chiqadigan farqlarda namoyon bo‟ladigan individual- psixologik xususiyatidir. Qobiliyatlar faqat faoliyatda namoyon bo‟ladi. Idrok etish paytida, masalan, ranglarning tovlanishidagi nozik farqlar, predmetlarning aniq ko‟rinishi, proportsional nisbatlarni tushunish (rassomlar ishida), absolyut eshitish (musiqa bilan shug‟ullanishda) va hokazolarda ayon bo‟ladi. Yozuvchi ixtirochining mehnatida ayniqsa zarur bo‟ladigan ijodiy xayol ham qobiliyatlar uchun katta ahamiyatga ega. Qobiliyatlar individual-psixologik xususiyatlar sifatida xarakterlanadi, ya‟ni bir odamning boshqa odamdan farq qiladigan sifatlarini ochib beradi. O‟z- o‟zida ma‟lumki kishilar teng emas. Mana shuning uchun qobiliyatlar haqida gapirganda, bu farqlarni xarakterlab o‟tish zarur. Ular sifat va miqdor jihatdan xarakterlanishi, farq qilishi mumkin. Qobiliyat xususiyatlarining sifat tomonidan qaralishi maqsadga turli yo‟llar bilan borishga imkon beruvchi "o‟zgaruvchan miqdor" to‟plami sifatida, faoliyat muvaffaqiyatini ta‟minlovchi psixologik xususiyatlarning murakkab kompleksi sifatida ko‟rinadi. Qandaydir faoliyatni bajarishdagi bir xil yoki nimalar bilandir o‟xshash yutuqlar asosida juda xilma xil qobiliyatlar birikmasi yotishi mumkin. Bular bizning ko‟z o‟ngimizda shaxs qobiliyatlarining muhim tomonini ochib beradi: bir xususiyatning o‟rnini boshqa bir xususiyatlar bilan to‟ldirish (kompensatsiya qilish) ning keng imkoniyatlari bor bo‟lib, buni odam o‟zida chinakam va qat‟iyatlik bilan ishlash orqali rivojlantirish mumkin. 142 Odamning qobiliyatlarida bor bo‟lgan kompensatorlik imkoniyatlari, masalan, ko‟rish va eshitishdan mahrum bo‟lgan odamlarni maxsus tarbiyalashda namoyon bo‟ladi. Qobiliyatlarni miqdor jihatdan o‟lchash muammosi psixologiyada katta tarixga egadir. XIX asrning oxiri va XX asrning boshlaridayoq bir qator psixologlar (Kettel, Termen, Spirman va boshqalar) ommaviy ixtisosliklar uchun kasb tanlashni amalga oshirish zarurati bilan uzviy bog‟liq bo‟lgan talablar ta‟siri ostida ta‟lim olayotganlarning qobiliyat darajasini aniqlashni talab qilib chiqdilar. O‟sha paytlarda qobiliyatlarni o‟lchash usuli sifatida aqliy iste‟dod testlari dan foydalanilgan. Aqliy iste‟dod testlarining yordami bilan bir qator mamlakatlarda (AQSH, Buyuk Britaniya va boshqalar) qobiliyatlarni aniqlash va maktablarda o‟quvchilarni saralash, armiyada ofitserlik xizmatini bajarish, ishlab chiqarishda rahbarlik lavozimini tanlash va shu kabilar amalga oshiriladi. Aqliy iste‟dod testlari o‟zlarining mazmunlariga ko‟ra muvaffaqiyatli yechilishi (ko‟pincha sarflangan vaqtni hisobga olib) ballar yig‟indisi bilan hisoblanadigan bir qator savollardan yoki masalalardan iboratdir. Test natijalari maxsus ravishda standartlashtiriladi, maxsus koeffitsientlarga aylantiriladi. Bular "aqliy iste‟dod koeffitsienti" (IK) ni aniqlash imkonini beradi. O‟sha davrdagi ko‟pchilik psixologlarning ko‟rsatishicha qandaydir o‟zgarmas, har tomonlama iste‟dodni yoki "umumiy intellektni" (general intellegence) namoyon qiladi deb ta‟kidlaganlar. Yüklə 2,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|