Kasbiy ta`lim” fakulteti «Informatika va axborot texnologiyalari» kafedrasi

Kompyuter grafikasidan foydalanishning asosiy qoidalari va qo’llash sohalari.
Kompyuter grafikasi qo’llaniladigan asosiy sohalarni ko’rsatib o’tamiz:

• 
  Grafiklarni chizish;
  
• 
  Kartografiya-geografik, tabiiy yoki iqtisodiy hodisalarni o’zaro chegaradosh mamlakatlar, viloyatlar, o’lkalarnining aniq xaritasini tasvirlash;
  
• 
  Chizmachilik va konstruktorlik ishlarini avtomatlashtirish;
  
• 
  Modellashtirish va multiplikatciya;
  
• 
  Turli texnologik jarayonlarni boshqarish – hayotiy masalalarni interaktiv rejimda namoyish etish. Texnologik jarayonni eng kerakli nuqtalariga o’rnatilgan dastlabki axborot manbai bo’lgan o’lchagichlardan kelayotgan axborotlar qiymatini vizual idrok qilish;
  
• 
  Kantcelyariya ishlarini avtomatlashtirish va chop etishni elektron usuli;
  
• 
  Reklama va san`at - qandaydir fikrni ifodalash va estetik yoqimli tasvirlar orqali jamoani diqqatini tortish.
  

Nazorat uchun savollar

1. 
   Mashina grafikasi nima?
   
2. 
   Kompyuter grafikasi fanining vazifalari?
   
3. 
   Kompyuter grafikasining boshqa fanlar bilan bog’liqligi?
   
4. 
   Tasvirlashning grafik tili nima?
   
5. 
   Grafika necha elementga bo’linadi?
   
6. 
   Eksplikatciyaning mohiyati nima?
   
7. 
   Grafik qiyofa nima?
   
8. 
   Passiv mashina grafikasini nima?
   
9. 
   Interaktiv mashina grafikasi nima?
   
10. 
    Kompyuter grafikasi necha turga bo’linadi?
    
11. 
    Kompyuter grafikasi turlarining bir-biridan nimada?
    
12. 
    Interfaol grafika nima?
    
13. 
    Komapyuter grafikasining qanday turkumlari mavjud?
    
14. 
    2D turdagi grafikaning bazaviy funktciyalari nimalardan iborat?
    
15. 
    3D turdagi grafikaning bazaviy funktciyalari nimalardan iborat?
    
16. 
    Kompyuter grafikasini qaysi sohalarda qo’llash mumkin?
    

MA`RUZA №2
TURBO PASKAL MUHITI. TURBO PASKAL STANDART MODULLARI. MODULLI DASTURLASh.
Turbo Paskal bilan ishlashda ShK ekranida turtburchakli soxalardan iborat murakkab struktura xosil bulishi mumkin. Bu turtburchakli soxalar yagona bir butun deb karaladi va ular u, eki bu ishlarni kilish uchun muljallangan buladi. Bunday soxalar menyu, oynalar, maydonlar va x.k. lar deb ataladi. Ular TP mulokot muxiti elementlarini tashkil kiladi.
MENYu – ekranining kodli so’zlar optciyalarga ega bulgan eng yuqori qismidagi turt burchakli qismi dastlabki ekranga doim faqat bosh menyu bo’ladi, qolgan menyular ish davomida talabga qarab tanlanadi.
Bosh menyu 11 ta optciyadan iborat. Tahrir holatidan bosh menyu tanlash rejimiga utish uchun F 10 orqaga kaytish uchun esa ESC klavishlari bosiladi. Faol oynada kursatkich bilan kerakli optciya tanlanadi va ENTER klavishi bosiladi. ALT va optciya ismida rangi bilan ajratib turgan narsa klavishni birgalikda bosish bilan yoki sichkoncha orqali kerakli optciya tanlanib, chap klavishni bosish bilan ham menyu tanlanishi mumkin.
Agar optciya ung tomonda kup nuktalar bulsa u optciya mulokot oynasini ochishni agar belgi bulsa, kushimcha menyu chakirishi bildiradi.
Kuyida menyu tizimi optciyalari xakidagi ma`lumotlarni keltiramiz:
MENYu TIZIMI
File  Edit Search  Run  Complile Debug Tools Options  Window Help

FILE OPTcIYaSI MENYuSI
NEW NONAME xxx.PAS nomi bilan muxarrirning yangi oynasini yaratadi va ochadi. Oynaning xx-tartib rakami optciyaga murojaat kilish vaktida ochilgan NONAME standart ismli oynalar soniga boglik buladi.
OPEN muxarrirning yangi oynasini ochadi va unga kursatilgan diskli faylni joylashtiradi. Bu optciyaga murojaat etilgnada mulokot oyna (1.2.-rasm) ochiladi, uning kiritish maydoniga faylning kerakli ismini yozish mumkin. Kerakli faylni tanlov maydonida xam tanlab olish mumkin, avval bu maydon Tab klavishi yoki sichkon kursatkichi bilan faollashtiriladi., kerakli fayl sichkon bilan tanlanganda ikki marta ketma-ket chap tugmasi bosib, faollashtiriladi. Bu optciya protokolidan foydalanish uchun kiritish maydoni ¯ klavishini bosish yoki sichkon bilan ▼ maydonini kursatib, chap tugmani bosish kerak. Ochilgan protokol oynasida yunalish klavishlari yordamida kursatkichni kerakli satrga keltirish va Enter klavishini bosish kerak. Open (ochish) buyruk maydoni yangi taxrir oynasida faylni ukish uchun ishlatiladi. REPLACE (almashtirish) – faol muxarrir oynasida mavjud bulgan matnni fayldan ukilgan matnga almashtirish uchun ishlatiladi. Optciya bevosita muxarrirdan F3 klavish bilan chakiriladi.

SAVE muxarrirning faol oynasi tarkibini diskli faylga yozadi. Agar bu oyna NONAME xx.PAS ismi bilan boglik bulsa, muxit yangi ism suraydi. Optciya bevosita muxarrirdan F2 klavish bilan chakiriladi.

SAVE As... Muxarrirning faol oynasi tarkibini diskli faylga boshka ism bilan yozadi. Kiritish maydonida maydoniga faylning yangi ismi yoziladi. Tanlov maydonidan yoki optciya protokolidan mavjud faylni xam tanlash mumkin. Bunday paytda muxit sozlanishiga boglik ravishda faylning eski tarkibi yukotilish yoki .bak kengaytmali faylda nusxasi saklanib kolishi mumkin.
SAVE All. Muxarrir xamma oynalar tarkibini tegishli diskli fayllarga yozadi.
CANGE DIR. Foydalanuvchining joriy katalogini uzgartirishga imkon beradi. bu optciya mulokot oynasi tanlov maydonida joriy disk kataloglar shajarasi keltiriladi.

Bu shajaradan kerakli katalogni kursatish sungra CHDIR (katalogni uzgartirish) buyruk maydoni yordamida joriy katalogini uzgartirish mumkin. Agar DRIVES (diskovodlar) kursatkichi tanlangan bulsa, shuningdek joriy diskni xam uzgartirish mumkin. REVERT (kaytish) buyruk maydoni, kandaydir sabablarga kura uzgartirishdan voz kechilsa (bu buyruk oyna yopilguncha bulishi kerak), avvalgi joriy katalogni tiklashga imkon beradi.
PRINT. Muxarrir faol oynasi tarkibini printerda chop etadi yoki uni faylga chikaradi.
PRINTER SETUP. Muxitni joriy faylni chop etishga moslaydi. Filterpath kiritish maydoni PRNFLTR.EXE dastur-filtr ismiga va bu dastur yuliga ega bulishi kerak. Command line kiritish maydoni printer (fayl) tanloviga chop etish parametrlariga ega. Turbo Paskal 3 xil printerda ishlaydi: Epson – matritcali, HPLaserJet – lazerli va poskrint-printerlari deb nomlanuvchi (ya`ni PosrScript saxifalarini bayon etish tilini «tushunuvchi») printerlar. Kerakli printerni kursatish uchun Command line maydonida kuyidagi satrlar yozildi:

Satr	Mazmuni
S NOSWAR/ASCII	Printerning noma`lum turi:i chikarish okimiga fakat matnli belgilarga satr tarjimasi korlari sigadi.
S NOSWAR/EPSON	EPSON va uning urnini bosuvchi printer. EPSON buyruklar tizimi bilan boshka firmalarning kupchilik matritcali printerlari ishlaydi.
S NOSWAR/HP	HP LaserJet va uning urnini bosuvchi printer. HP LaserJet buyruklar tizimi bilan boshka firmalarning kupchilik lazerli printerlari ishlaydi.
S NOSWAR/PS	Rostskript-printer, buyruklarni PostScript saxifalari bayonining apparat boglikmas tilida kabul kiladi.
S NOSWAR/Oxxxx	Faylga chikarish; xxxx fayl ismi darrov 10 belgidan keyin bushliksiz chikarilishi kerak, agar fayl bulmasa, u chikarish jarayonida yaratiladi.
Bu buyruklar kuyidagi parametrlar bilan tuldiriladi:
/Pxxxx	Bir saxifadagi satrlar sonini aniklaydi (sukut saklanganda – 35)
/Txxxx	Bitta tabulyatciya belgisi urinni bosuvchi bushlik belgilari soni (sukut saklanganda – 8)

DOS CHELL. Vaktincha DOS ga utishni ta`minlaydi. Turbo Paskal tezkor xotirada rezident bulib koladi va uning ancha kismini egallaydi, shuning uchun bu xolatda DOC boshkaruvida xajmi buyicha nisbatan katta bulmagan dasturlargina bajarilishi mumkin. DOC uchun xotiraning bush xajmini oshirish uchun, bu optciyaga murojaatdan oldin tuzatish rejimini Ctrl-F2 klavishlari bilan olib tashlash kerak. Turbo Paskalga kaytish uchun DOC ni suroviga javoban EXIT suzini terish va Enterni bosish kerak.

XIT. Turbo Paskal bilan ishni yakunlaydi. Optciya muxarrirdan Alt-x buyrugi bilan chakiriladi.  
E DIT OPTcIYaSI MENYuSI
UNDO. Muxarrirning faol oynasida xozirgina Ctrl-U buyruk bilan yukotilgan yoki uzgartirilgan satrni tiklaydi. Undo optciyasini ketma-ket ishlatilishi matndagi xamma uzgartirishlari bekor kilishi mumkin. Optciya muxarrir oynasidan bevosita Alt-Backspace klavishlari bilan chakirilishi mumkin.
REDO. Undo buyrugi bilan kilingan ishlarni bekor kiladi.
CUT. Muxarrir oynasidan ajratilgan blokni yukotadi va uni almashtirish bloki Clipboard ga utkazadi. Optciya muxarirdan Shift-Del buyrugi bilan chakiriladi.
COPY. Muxarrir oynasidagi ajratilgan blokni Clipboard almashtirish blokiga nusxalaydi. Optciya muxarrirdan Ctrl-Ins buyrugi bilan chakiriladi.
PASTE. Clipboard almashtirish buferi tarkibini muxarrir oynasiga nusxalaydi. Bufer tarkibi uzgarishsiz koldiriladi va takroran ishlatilishi mumkin. Optciya muxarirrirdan Shift-Ins buyrugi bilan chakirilishi mumkin.
CLEAR. Muxarrir oynasidan ajratilgan blokni yukotadi, lekin uni buferga joylashtirmaydi. Yukotilgan bulak tiklanmaydigan darajada yukoladi. Optciya Ctrl-Del buyrugi bilan chakiriladi.
CHOW CLIPBOARD. Almashtirish buferi tarkibini kursatadi.
R UN OPTcIYaSI MENYuSI
RUN. Muxarrir faylidan dastur kompilyatciyasi joylashtirilishi va bajarilishini amalga oshiradi. Agar bu vaktda dastur kompilyatciya kilingan bulsa, muxit dastur utkazishni boshlaydi. Optciya muxarrirdan Ctrl-F9 buyrugi bilan chakiriladi.
GO TO CURSOR. Urnatilgan tuzatuvchi raxbarligidi bajariluvchi dasturni tuzatiщ rejmini boshlaydi yoki davom ettiradi. Avval dasturning kompilyatciya va komponovkasi buyicha xamma ishlar amalga oshiriladi, shundan keyin dastur ishni odatdagi tarzda boshlaydi va kursor kursatgan satrdagi 1-operator bajarilishi oldida tuxtaydi. Bu paytda ekran muxarrir oynasini tiklash rejimiga utadi, kursorli satr esa rangli turtburchak bilan ajratiladi. Kursorni yangi satrga utkazish va yana shu optciyani tanlash mumkin – dastur yangi operator bajarilishi oldida tuxtaydi va x.k. Bu rejimda urnatilgan tuzatuvchining xamma rejimlaridan foydalanish mumkin buladi. Tuzatishni tuxtatish uchun Ctrl-F2 klavish bosiladi. Optciya muxarrirdan bevosita F4 klavishni bosish bilan chakiriladi.
TRACE INTO. Urnatilgan tuzatuvchi boshkaruvi ostida bajariluvchi dasturni tuzatiщ rejimini boshlaydi yoki davom ettiradi. Agar bu optciyaga murojaat vaktida tuzatish rejimi ishga tushirilmagan bulsa, u GO TO CURSOR optciyasi chakirilgandagi kabi ishga tushiriladi, lekin dastur birinchi bajariladigan operator oldida tuxtaydi, ya`ni kursor BEGIN suzini kursatadi. Agar tuzatish rejimi ishga tushirilgan bulsa, bu optciyaning chakirilishi joriy satrda rejalashtirilgan xamma ishlarning bajarilishiga olib keladi va kursatkich dasturning keyingi operatoriga siljiydi. Agar joriy satr protcedura yoki funktciyaga murojaatdan iborat bulsa, boshkarish bu ularning ichiga uzatiladi va dastur uning ichidagi 1-operator bajarilishi oldida tuxtaydi. Shunday kilib, bu optciya yordamida kadamba-kadam barcha standartmas protcedura (funktciya) larning bajarilishini kuzatish mumkin. Optciya muxitdan F7 klavishni bosish bilan chakiriladi.
STEP OVER. Oldingi optciya kabi dastur ishini kadamba-kadam kuzatishni boshlaydi yoki davom ettiradi, lekin chakirilgan protcedura va funktciyalar kuzatilmaydi. Optciya muxarrirdan F8 klavishi bilan chakiriladi.
PROGRAM RESET. Avval ishga solingan xamma tuzatish vositalarini olib tashlaydi va dasturni tuzatishni tuxtatadi. Bajarilayotgan dasturni xotiradan uchiradi, unda ochilgan xamma fayllarni yopadi. Optciya muxarirdan Ctrl-F2 buyrugi bilan chakiriladi.
PARAMETERS. DOC chakiriluvchi dasturga uzatadigan parametrlarning matnli satrini berishga imkon beradi. Bu satr dasturni utkazish vaktida muxit oynasida mavjud bulgan dasturga uzatadi.

COMPILE OPTcIYaSI MENYuSI
COMPILE. Shu dakikada muxarrirning faol oynsiga yuklangan dastur yoki modulni kompinilaydi. Agar bu dasturda (modulda) foydalanuvchining standartmas modullariga murojaat bulsa, bu modullar kompilyatciya kilingan va TRV – fayllar kurinishida diskda saklangan bulishi kerak. optciya muxarrirdan Alt-F9 buyrugi bilan chakiriladi.
MAKE. Kiritiladigan fayllar va (yoki) standartmas modullarga murojaatlardan iborat bulishi mumkin bulgan dastur tuzadi. Eng avval, COMPILE/PRIMARY FILE optciyasi bilan aniklangan boshlangich fayl kompilyatciya kilinadi. Agar boshlangich fayl berilmagan bulsa, muxarrirning faol oynasidagi fayl kompilyatciya kilinadi. Agar kompilyatciya jarayonida standartmas modul e`loni uchrasa, muxit bu modul dasturi matni bilan tegishli PAS-faylda uning oxirgi kompilyatciya vaktidan TPV - fayl olingungacha bulgan davrda, kandaydir uzgarishlar kilingan-kilinmaganini tekshiradi. Agar uzgarishlar kilingan bulsa, TPV - fayl kaytadan yaratiladi, agar uzgarishlar uning interfeys kismiga tegishli bulgan bulsa, uzgartirilgan modulga murojaatga ega bulgan dastur modulida boshka e`lonlar xam kayta kompilyatciya kilinadi. Agar, PAS – fayl uzgartirilgan modul matni bilan topilmasa, tizim mavjud TPV faylidan, uning yangi-yangi emasligini nazorat kilmasdan foydalaniladi. Nazorat PAS - fayl yaratilish sanasi, vakti va unga mos keluvchi TPV fayl bilan amalga oshiriladi. Agar tizim sanasi xato urnatilgan bulsa, TR muxiti shunga uxshash TPV - fayli bulgan PAS – faylli xato kompilyatciya kilish mumkin.
Optciya kupfaylli dasturlarni ishlab chikish jarayonini sezilarli kiskartiradi, chunki xamma vakt fakat dasturda kilingan uzgarishlar ta`sir etgan minimum fayllargina kompilyatciya kilinadi. Optciya F9 klavish bilan chakiriladi.
BUILD. Bu optciya deyarli MAKE optciyasiga uxshash, fakat bunda xamma TPV – fayllar uchun tegishli PAS – fayllar izlanadi va unda uzgarishlar bulgan-bulmaganidan kat`iy nazar, u kayta kompilyatciya kilinadi. Bu rejimda kompilyatciyadan keyin xosil bulgan dasturda xamma uzgarishlar xisobga olinganiga ishonch xosil kilish mumkin.
DESTINATION. Bu optciya kompilyator chikishini nazorat kiladi: agar undan ung tomonda memory (xotira) kod suzi turgan bulsa, kompilyatorning chikish faydi OX da saklanadi va shundan keyin darrov Turbo Paskaldan, u diskdan yuklanmasidan tushishi mumkin; agar ung tomondaDisk kod suzi turgan bulsa, fayl dastur kodi bilan diskda fayl kurinishida .exe kengaytmasi bilan saklanadi. Agar boshlangich fayl e`lon kilingan bulsa, uning ismi yangi yaratilayotgan .exe – fayllga beriladi, aks xolda .exe fayl asosiy dastur matniga ega bulgan muxarrir oynasida ism oladi. Bu parametr kiymatidan kat`iy nazar RUN/RUN, COMPILE/MAKE va COMPILE/BUILD rejimlarida yaratilayotgan TPV fayllar diskda joylashtiriladi.
PRIMARE FILE. Boshlangich faylga ism beradi. agar bu ism berilgan bulsa, shu dakikada dasturning kaysi kismi muxarrir oynasida yuklangan bulishidan kat`iy nazar, uning RUN, MAKE va BUILD rejimlaridagi kompilyatciyasi shu fayldan boshlanadi. Kupincha, boshlangich fayl dasturning asosiy kismidan iborat matnga ega buladi. Bu xolda muxarrir oynasi (oynalariga) kiritilayotgan fayl yoki fayl-modul yuklanayotganda kompilyator dasturni tugri tuza oladi. Agar boshlangich fayl kursatilmagan bulsa, RUN, MAKE va BUILD rejimlarda kompilyatciya muxarrirnnig faol oynasida asosiy dastur bulgan vaktdagina mumkin buladi.

CLEAR PRIMARY FILE. PRIMARY FILE optciyasi bilan berilgan boshlangich fayl ismini tozalaydi.
INFORMATION. Dastur statistikasini kursatadi.
MA`RUZA №3 KOMPЬYuTERDA TASVIR, FORMAT, KO’RINISh

•