Kayit dişI İSTİhdam ve mücadele yöntemleri planlama uzmanliği tezi
Yüklə 1,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
148 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Günümüzde farklı tanımları da olmakla beraber, yasal üretim faaliyetleri içinde yer alan, ancak faaliyetleri kamu kayıt ve istatistiklerinde yer almayan ya da eksik yer alan istihdam olarak tanımlanan kayıt dışı istihdam, farklı gelişmişlik düzeyine sahip tüm ülkelerin karşılaştıkları ortak bir sorundur. Küreselleşmenin hızlanması, ticari sınırların ortadan kalkması ile beraber özellikle gelişmekte olan ülkelerde hem ülke içi hem de ülkeler arasında rekabet kızışmakta, maliyetleri düşürmeye yönelik olarak ekonomilerde enformel sektörün ağırlığı artmakta, kayıt dışı özellik arz eden farklı istihdam şekilleri ortaya çıkmaktadır. Türkiye’de kayıt dışı istihdam oranı son yıllarda giderek artmış, 2005 yılında biraz düşerek % 50 seviyesinde gerçekleşmiştir. Her ne kadar tarım sektörünün toplam istihdam içindeki ağırlığı ve tarım sektöründe kayıt dışı çalışan oranının % 90’lar civarında olması, toplam kayıt dışı istihdam oranını yükseltse de tarım dışı sektörlerdeki kayıt dışı istihdam oranı da % 30’ları geçmekte ve büyüklük olarak önem arz etmektedir. Genel özelliklerine bakıldığında Türkiye’de kayıt dışı istihdamın tarım, toptan ve perakende ticaret, inşaat, ulaştırma ve imalat sektörlerinde daha yaygın olduğu, kadınların erkeklere göre daha yüksek oranda kayıt dışı istihdam edildiği görülmektedir. Tarım dışı sektörler içinde ücretsiz aile işçileri, yevmiyeli çalışanlar ve kendi hesabına çalışanlarda kayıt dışı çalışma yoğunlukta olup ücretli çalışanlar ve işverenler içinde kayıt dışı çalışanların payı da son yıllarda artmıştır. Kayıt dışı çalışanların eğitim durumuna bakıldığında kayıtlı çalışanlara göre daha az eğitimli oldukları ve eğitim seviyesi arttıkça kayıt dışı çalışma oranının düştüğü görülmektedir. Yine işyeri büyüklüğüne bakıldığında 10’dan az kişi istihdam eden enformel işletmelerde kayıt dışı çalışmanın arttığı, yaş gruplarına göre yapılan değerlendirmede ise en yüksek kayıt dışı istihdam oranının 15-24 yaş grubundaki genç çalışanların arasında olduğu, 55 yaş üstü çalışanlarda da kayıt dışı istihdamın yaygınlaştığı tespit edilmiştir. Bu noktada önemli diğer bir husus da kayıt dışı istihdamın düzenli işyeri dışındaki çalışma alanlarında yoğunlaşmasıdır. 149 Küçük işletmelerden oluşan, sektöre girişin kolay olduğu, iş kurmada kişisel sermayelerin kullanıldığı, işgücünün eğitim düzeyinin düşük olduğu, çalışma koşulları ve yasalardan kaçınmanın kolay olduğu ve aile işletmelerinin yaygın olduğu enformel sektörün büyüklüğü kayıt dışı istihdam seviyesini yükseltmektedir. Tarım sektöründe kayıt dışı istihdamın büyük bir kısmını ücretsiz aile işçileri ve kendi hesabına çalışanlar oluştururken, yevmiyeli çalışanların küçük bir paya sahip olduğu görülmektedir. Ücretsiz aile işçileri ve yevmiyeli çalışanların neredeyse tamamı kayıt dışı istihdam edilirken kendi hesabına çalışanların yaklaşık % 80’i kayıt dışı çalışmaktadır. Kayıt dışı istihdam edilenlerin ortalama eğitim süresi yaklaşık 4 yıl olup bunların önemli bir kısmı ilkokul mezunları, okuma yazma bilmeyenler ve sadece okuma yazma bilenlerden oluşmaktadır. Genellikle ücretsiz aile işçisi olarak istihdam edilen genç nüfusun neredeyse tamamı kayıt dışıdır. Genel özelliklerine bakıldığında tarım sektöründeki kayıt dışı istihdam sorunu yapısal bir sorundur. Tarımsal istihdamın yaygınlığı, katma değeri düşük geleneksel metotlarla küçük işletmelerce üretim yapılması, işlerde çoğunlukla arazi sahibi olan kendi hesabına çalışanlar ile ücretsiz aile işçilerinin çalışması ve verimliliğin düşüklüğüne bağlı olarak tarımsal gelirin düşüklüğü kayıt dışı istihdamı artırmaktadır. Diğer ülkelerde kayıt dışı istihdamın genel özelliklerine bakıldığında gelişmekte olan ya da az gelişmiş ülkelerin ağırlıkta olduğu Afrika, Asya ve Latin Amerika’da tarımsal sektörün ekonomi içinde ağırlığını koruduğu, enformel sektörün ekonomi içindeki payının yüksek olduğu ve ülkeden ülkeye değişmekle beraber kayıt dışı istihdam oranının % 45 ile % 85 arasında değiştiği görülmektedir. Merkezi ve Doğu Avrupa ülkelerinde ise kayıt dışı istihdam inşaat, sosyal ve kişisel hizmetler, otel ve lokanta işleri ile perakende ticarette yoğunlaşmakta olup ek iş yapanlar, işsizler, kendi hesabına çalışanlar, öğrenciler, emekliler ve kaçak göçmenlerde kayıt dışı istihdam oranı artmaktadır. Gelişmiş ülkelerde birden fazla işi olanlar, ekonomik olarak aktif olmayan öğrenciler, ev hanımları, genç emekliler, işsizlik yardımından faydalanan işsizler ve üçüncü ülke vatandaşları daha ziyade kayıt dışı çalışmaktadır. AB-15 ülkelerinde kayıt dışı istihdam çoğunlukla tarım, inşaat, ticaret, hizmet, tekstil 150 sektörlerinde görülürken göçmenler, emekliler, öğrenciler, sosyal yardımdan faydalananlar ve genç işçiler arasında kayıt dışı çalışma daha yaygındır. Türkiye’de kayıt dışı istihdamın nedenlerine bakıldığında denetim eksikliğinin yanı sıra sistemin işleyişi ile ilgili yapısal sorunların olduğu, makroekonomik ve sosyal nedenlerle de kayıt dışı istihdam seviyesinin arttığı görülmektedir. Türkiye’de istihdamda halen kayıt dışı istihdam potansiyeli çok yüksek olan tarım sektörünün ağırlığının olması, geçmiş dönemde yaşanan ekonomik kriz ve yüksek enflasyon iş ve çalışma hayatında belirsizliği artırarak kayıt dışı çalışmayı özendirmiştir. Yine vergi politikalarının sık sık değişmesi ve bütçe açığını düşürmek için vergilere yapılan artışlar işletmeleri kayıt dışı çalışmaya zorlamıştır. Yine geçmiş dönemdeki hızlı nüfus artışları işgücü artışını beraberinde getirmiş ve istihdam üzerinde baskı yaratmış, büyük kentlere olan iç göçü hızlandırmıştır. İç göçlerden kaynaklanan çarpık kentleşme sonucunda gecekondulaşma oranları yükselmiş ve çoğunluğu kayıt dışı çalışan enformel sektör büyümüştür. Gelir dağılımında yaşanan bozulmalar ve yoksulluk oranlarının yükselmesi, kişileri çalışırken daha fazla gelir elde etmek amacıyla kayıt dışı çalışmaya zorlamıştır. Çalışanların eğitim seviyesinde düşüklük ve niteliklerinin yetersiz olması, düşük ücretle kayıt dışı istihdam edilmelerine neden olmaktadır. Türkiye’de rekabet gücünün düşük olması, işletmeleri maliyetlerini kısarak rekabet etmeye zorlamakta, bu da kayıt dışı istihdama yönelmelerine neden olmaktadır. Yine çalışanlar üzerindeki vergi ve sosyal güvenlik primleri başta olmak üzere istihdam vergilerinin yüksekliği hem işletmeleri hem de çalışanları kayıt dışı istihdama yönlendirebilmektedir. 2004 yılı itibarıyla Türkiye OECD ülkeleri içinde en yüksek istihdam yüküne sahip ülkeler arasında yer almakta hatta bazı kategorilerde en üst sırada yer almaktadır. Kıdem tazminatı gibi çalışma hayatına ilişkin diğer yasal yükümlülüklerin yüksekliği de istihdam maliyetlerini artırmaktadır. Ayrıca, istihdamın büyük bir kısmını emen KOBİ’lerin yaşadıkları finansman sıkıntılarını da kayıt dışı işgücüne yönelerek aşmaya çalıştıkları görülmektedir. 151 Kamusal sistemden kaynaklanan sorunların kayıt dışı istihdama önemli etkisi olduğu görülmektedir. Türkiye’de bürokratik formalitelerin diğer ülkelere nazaran yüksek olması, kurumlar arasındaki koordinasyon eksiklikleri, kamuya duyulan güvensizlik ve kamu hizmetlerinden memnuniyetsizlik kayıt dışı istihdamın artmasına neden olmaktadır. Denetim oranlarına ve denetimle ilgili çalışan memur sayısına bakıldığında Türkiye’de kayıt dışı istihdamla mücadelede etkin denetimin olmadığı görülmektedir. Yine vergi ve sosyal güvenlik prim borçlarına ilişkin olarak sıklıkla çıkarılan af ve borç yapılandırması kanunları kayıt dışı çalışmayı özendirmekte, kayıtlı çalışanların sisteme olan güvenlerini sarsmaktadır. Kayıt dışı istihdamla ilgili olarak diğer bir sorun da sosyal güvenlik ve sağlık sisteminden kaynaklanmaktadır. Geçmiş dönemde sosyal güvenlik sistemi ile ilgili yapılan değişiklikler, erken emeklilik uygulamaları, zorunlu sigortalılık dışında isteğe bağlı sigortalılık uygulamalarından dolayı zorunlu sigortalı sayılarında azalmalar yaşanmış olup genç yaşta emekli olan kişiler açısından bakıldığında gelirlerinin azalmaması için kayıt dışı çalışma cazip hale gelmiştir. Yine sağlık hizmetlerinden ücretsiz yararlanma hakkına sahip Yeşil Kartlıların hem sağlık güvencesi hakkını kaybetmemek istemesi, hem de bu kişilere yönelik yeterli denetimin olmamasından dolayı kayıt dışı çalışma bu kesimde de görülebilmektedir. Türkiye’de kayıt dışı istihdamın sonuçlarına bakıldığında kamunun kayıt dışı istihdam sonucunda önemli bir gelir kaybına uğradığı görülmektedir. 2004 yılı itibarıyla kayıt dışı çalışanlardan ücretsiz aile işçileri dışındakilerin kayıt altına alınmasıyla kamunun yıllık 17 milyar YTL civarında bir gelir elde etme potansiyeli bulunmaktadır. Kayıt dışı istihdamla beraber kişiler sağlık ve sosyal güvenlik, işsizlik sigortası güvencesinin içinde yer aldığı sosyal korumadan mahrum kalmakta, sendikal haklardan, iş güvencesi, iş ve işyeri güvenliği, kıdem tazminatı ve diğer yasal haklardan faydalanamamaktadırlar. Kayıt dışı istihdam sonucunda kayıtlı çalışana sahip işletmeler üzerinde haksız rekabet yaratılmaktadır. 2003 yılında kayıt dışı işçi çalıştıran işletmenin katlandığı maliyetin kayıtlı işletmenin maliyetinin % 28’ine denk geldiği dikkate alındığında haksız rekabetin büyüklüğü ortaya çıkmaktadır. 152 Kayıt dışı istihdamın diğer önemli bir sonucu da vergi ve prim adaletini olumsuz yönde etkileyerek kamuya olan güveni sarsmasıdır. Kayıt dışı ekonomi ve istihdama dönük tedbirlerin alınmaması, hatta bunlara dönük afların getirilmesi insanların kamuya bakış açısını olumsuz etkilemektedir. Kayıt dışı istihdam, her ne kadar kısa vadede insanların iş bularak geçimlerini kolaylaştırsa da, orta ve uzun vadede gelir dağılımını daha da kötüleştirerek sosyal bir yaraya neden olmaktadır. İnsanların sosyal güvenlik ve sağlık hakkından mahrum kalması, yaşları ilerledikçe gelir düzeyini olumsuz etkilemektedir. Kayıt dışı istihdamın olumsuz etkilerinin yanı sıra az da olsa birkaç olumlu etkisinden söz etmek mümkündür. İşsizlik oranını düşürmesi, iç ve dış pazarlarda rekabet gücünü artırması olumlu etkilerine örnek verilebilir. Ancak, uzun dönemde kayıt dışı istihdamın olumsuz etkilerinin olumlu etkilerini geri planda bırakacağı ve ekonomik yapıyı daha da kötüleştireceği söylenebilir. Önümüzdeki dönemde istikrarlı büyüme, tarımsal istihdamın payının azalması, kurumsallaşmanın artması, eğitim seviyesinin yükselmesi, emeklilik yaşının yükseltilmesi gibi faktörlerin kayıt dışı istihdamın seviyesini azaltıcı yönde etki yapması beklenirken özellikle işsizlik oranlarının giderek yükselmesi ve küreselleşmenin neden olacağı enformelleşme, kayıt dışı istihdamla ilgili en önemli tehditlerdir. Türkiye’nin geçmiş 16 yıllık büyüme-istihdam ilişkisinin zayıf olduğu dikkate alındığında yıllık ortalama % 5’lik büyümenin bile işsizlik oranının yükselmesini engellemeyeceği, bu yüzden ilerleyen dönemde hem sürdürülebilir hem de istihdam dostu ekonomik büyümenin gerekli olduğu düşünülmektedir. 2006 yılında yasalaşan sosyal güvenlik reformunun hayata geçirilmesi, önümüzdeki dönemde kayıt dışı istihdam seviyesini düşürmede kuşkusuz önemli rol oynayacaktır. Reformla beraber sosyal güvenlik kurumlarının birleştirilmesi sonucunda kurumlar arasındaki koordinasyonu artıracak, etkin işleyen, otomasyon destekli, yerelleşmiş sosyal güvenlik merkezleri de kayıt dışı istihdamla mücadelede etkinliği artıracaktır. Ancak, reform kapsamındaki zorunlu sigortacılığın, brüt asgari ücret üzerinde gelir ya da ücret alanlarla sınırlı tutulması, diğer kişilerin talepleri 153 halinde isteğe bağlı sigortalı olabilmeleri, sürekli çalışmayan ve düşük gelirli çiftçiler ile yevmiyelileri kapsam dışında bırakacaktır. Ayrıca, reformla getirilen genel sağlık sigortası ve sosyal yardım ağı ile sosyal güvenlik sistemi arasında çapraz denetimin iyi kurulamaması ve sosyal yardım suiistimallerinin oluşması durumunda kişilerin kayıt dışı çalışma potansiyeli artacaktır. Kayıt dışı istihdamla mücadelede fikir vermesi açısından AB üyesi ülkelerin uyguladıkları yöntemlere bakıldığında, sadece denetime dayalı mücadele yerine kayıt dışı çalışmaya neden olan sorunlara da odaklanıldığı görülmektedir. İşgücü piyasasının esnek olmaması, yasal mevzuatın katı olması, istihdam yüklerinin yüksek olması gibi sistemin işleyişindeki aksaklıkların kayıt dışı çalışmaya neden olması durumunda vergi ve prim indirimleri, sübvansiyonlu istihdam uygulamaları, çalışma hayatının esnekleştirilmesi, servis fişleri, halk ile devletin arasındaki mesafeyi azaltıcı doğrudan demokrasi yöntemlerinin getirilmesi, istihdamla ilgili işlerde tek durak büroların oluşturularak işgücü piyasasındaki bürokratik engellerin ortadan kaldırılması gibi yöntemlerle sistemin aksayan tarafları düzeltilmeye çalışılmaktadır. Gerekli düzeltmeler yapılmasına rağmen halen kayıt dışı çalışmada ısrar ediliyorsa denetim ve yaptırımların artırılması, kamu kurumları ve sosyal taraflar arasında işbirliği ile veri ve bilgi paylaşımı, yerel komisyonların ve ihbar sisteminin oluşturulması, göçlere sıkı denetim getirilmesi gibi yöntemlerle kayıt dışı çalışanlar kayıt altına girmeye zorlanmaktadır. Bu önlemlere rağmen kişiler bilgi eksikliği ya da yoksulluk gibi nedenlerle kayıtlı sisteme giremiyorsa danışmanlık verilmesi, işe başlarken değişik teşvik mekanizmalarının uygulanması, kamu çalışanlarının eğitilmesi ile bu sorun aşılmaya çalışılmaktadır. Tüm bu yöntemler uygulanırken kayıt dışı çalışmanın zararları ve kayıtlı çalışmanın faydalarını içeren bilgilendirme ve bilinçlendirme kampanyaları ile kişilerin tutum ve davranışları değiştirilmeye çalışılmaktadır. Türkiye’de kayıt dışı istihdamın boyutu, yapısal sorunları da içeren nedenleri, kamu ve toplum üzerindeki ciddi olumsuz etkileri dikkate alındığında kayıt dışı istihdamla mücadelede sadece denetime odaklanma yerine toplumun tüm kesimlerini içeren kapsamlı mücadelede yöntemleri gerekmektedir. İlerleyen yıllarda hem 154 toplumun hem de siyasi otoritelerin işsizliğin azaltılması için kayıt dışı istihdama müsamaha göstermesini önlemek amacıyla kayıt dışı istihdamla mücadelede uygulanacak bu yöntemlerin istihdam yaratma stratejileri ile uyumlu olması gerekmektedir. İşletmeler üzerinde ve çalışma hayatında idari, mali ve yasal yükümlülüklerin azaltılması, bürokratik formalitelerin azaltılması, karar alma süreçlerinin hızlandırılması, çalışma hayatının esnekleştirilmesi, işletmelerin rekabet gücünün artırılması ve KOBİ’lerin finansman sorunlarının çözülmesine yönelik politikalar kayıtlı sektörleri güçlendirecek, işletmelerin ve çalışanların kayıt dışı çalışma isteklerini azaltacaktır. Ancak, bütçe imkanları gözetildiğinde mali yükümlülüklerin ancak orta vadede ve kademeli olarak azaltılması mümkün görünmektedir. Bu yüzden bu alandaki diğer tedbirlere öncelik verilmesi daha doğru olacaktır. Sistemdeki aksaklıkların giderilmesine yönelik politikalarla beraber uygulanacak merkezi ve yerel komitelerin oluşturulması, af ve yapılandırma beklentilerinin ortadan kaldırılması, yaptırım ve denetimlerin artırılması, kurumlar arasındaki koordinasyonun artırılması, kayıtlı sistemdekilerin haklarına yönelik suiistimallerinin önlenmesi, sosyal tarafların katılımının sağlanması, kayıt dışı çalışanları kayıtlı sisteme girmeye zorlayacaktır. Eğitim eksikliği, gelir seviyesinin düşüklüğü, işsizlik gibi nedenlerle kayıtlı çalışmak isteyip de kayıt dışı çalışmakta olanlara yönelik olarak aktif istihdam politikaları, eğitim seviyesinin yükseltilmesi, işe başlarken verilecek teşvikler, düşük gelirli ve süreksiz işlerde çalışanlara yönelik mikro sosyal sigorta programlarının uygulanması, verilecek danışmanlık hizmetleri bu kişilerin kayıtlı sisteme dahil edilmesini sağlayacaktır. Kayıt dışı istihdam ile mücadeleye yönelik stratejiler uygulanırken çalışanları ve işletmeleri bilinçlendirmeye yönelik kampanyalar ve yayınlar yapılması, kişilerin kayıtlı çalışma isteğini artırmak amacıyla kamuya duyulan güvensizlik ve memnuniyetsizliklerin azaltılmasına yönelik politikalar orta ve uzun vadede kayıtlı çalışmayı olumlu etkileyecektir. |