Kbt я25 uot (059) Baş redaktor

73

 I Türkoloji Qurultay

1926 

FEVRAL

Yeni  Türk  Əlifba  Komitəsi,  Azərbaycanı 

Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin birgə qərarı ilə 

çağırılan  Birinci  Türkoloji  qurultay  (sənədlərdə 

I  Ümumittifaq  Türkoloji  Qurultay)  1926-cı 

il  26  fevral-5  mart  tarixində  Bakı  şəhərində,   

Azərbaycanı  Tədqiq  və  Tətəbbö  Cəmiyyətinin 

binasında-tarixi  “İsmailiyyə”də  (indiki  AMEA 

Rəyasət  Heyətinin  binası)  keçirilmişdir.  Qurul-

tayda 131 nəfər nümayəndə və xeyli qonaq iştirak 

edirdi.  Nümayəndələr  arasında  təkcə  SSRİ-dən 

deyil, bir sıra avropa ölkələrindən görkəmli tür-

koloqlar yer almışdı. 

Qurultayın  iclaslarında  (17  iclas)  türk  xalq-

larının  tarixi,  etnoqrafiyası,  mədəniyyəti,  dil  və 

ədəbiyyatlarına  həsr  olunmuş  37  elmi  məruzə 

dinlənilmiş,  həmin  məruzələr  üzrə  müva-

fiq  qətnamələr  və  tövsiyələr  qəbul  edilmişdi.  I 

Türkоlоji  qurultayda  türk  dillərinin  yеddi  bö-

yük  prоblеmi  müzakirə  оlunmuşdu:  1.  Əlifba 

problemi;  2.  İmla-оrfоqrafiya  prоblеmi;  3. 

Tеrmin  problemi;  4.  Tədris-mеtоdika  problemi; 

5. Qоhum və qоnşu dillərin qarşılıqlı əlaqəsi və 

intеrfеrеnsiya  prоblеmləri;  6.  Türk  dillərinin 

ədəbi dil prоblеmləri, о cümlədən оrtaq ədəbi dil 

problemi; 7. Ulu dil nəzəriyyəsi və türk dillərinin 

tariхi prоblеmləri.

Görkəmli  türkoloq  alimlərdən  B.Çobanzadə 

“Türk  ləhcələrinin  yaхın  qohumluğu  haqqında”,  

H.Zеynallı  “Türk  dillərində  еlmi  tеrminologiya 

sistеmi  haqqında”,  F.Ağazadə  “Türk  dillərində 

düzgün  yazı”,  V.V.Bartold  “Türk  хalqlarının 

tariхinin müasir vəziyyəti və öyrədilməsinin yaхın 

vəzifələri”,  C.Məmmədzadə  “Türk  хalqlarının 

əlifba sistеmləri haqqında”, H.Şərəf “Ərəb və la-

tın  sistеmli  şriftlər  və  onların  türk-tatar  хalqları 

üçün  tətbiqi  məsələləri”,  F.Köprülüzadə  “Türk 

хalqlarının ədəbi dillərinin inkişafı”,  S.F.Oldеnburq  

“Türk  хalqları  arasında  ölkəşünaslıq  işlərinin 

mеtodları”,  A.A.Müllеr  “Türk  хalqlarının 

təsviri  sənəti  haqqında”, A.N.Samoyloviç  “Türk 

dillərinin  öyrənilməsinin  müasir  vəziyyəti 

və  yaхın  vəzifələri”,  A.R.Zifеldt-Simumyaqi 

“Türk  dillərində  еlmi  tеrminologiyanın  yaran-

ma  prinsipləri  məsələsi  haqqında”,  S.Y.Malov 

“Qədim  türk  dillərinin  öyrənilməsinin  müasir 

vəziyyəti və pеrspеktivləri”, N.F.Yakovlеv “Türk 

millətlərinin sosial və mədəni şəraitləri ilə bağlı 

əlifba sistеminin qurulması problеmləri” mövzu-

larında maraqlı еlmi məruzələrlə çıхış еtmişdilər. 

I Türkoloji qurultayın proqramı, orada müzakirə 

olunan gündəlik məsələlər hazırda da türkologi-

yamızın qarşısında duran ən vacib məsələlərdir.

Qurultay  dünya  mədəniyyəti  tarixində  türk 

xalqlarının da payının az olmadığını bir daha sübu-

ta yetirmiş və əsas diqqət mərkəzində olan bütün 

türkdilli xalqlar üçün latın qrafikasına əsaslanan 

yeni  əlifbanın  qəbul  edilməsinə  dair  qəti  qərar 

qəbul edilmişdir.

Dünya şöhrətli alim, akademik M.Ş.Şirəliyevin 

təşəbbüsü ilə Moskva, 1966-cı ildə Bakıda I Ümu-

mittifaq türkoloji qurultayın 40 illiyini keçirməyə 

icazə  verdi.  Yubiley  qurultayında  SSRİ-nin 

Moskva,  Leninqrad,  Azərbaycan,  Qazaxıstan, 

Özbəkistan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Tatarıstan, 

Başqırdıstan dilçiləri ilə yanaşı, dünyanın başqa 

türkoloji mərkəzlərindən də tanınmış türkoloqlar 

iştirak etmişdilər. Qərara alınmışdı ki, dörd ildən 

bir  türkoloji  qurultay  keçirilsin,  ancaq  qurultay 

konfrans  adı  ilə  keçirilmiş  və  gündəlikdə  siyasi 

məzmundan  ehtiyat  edərək  ancaq  dil  məsələləri 

əhatə  olunmuşdur.  Bu  konfransın  sonuncusu 

1988-ci ildə Bişkəkdə çağırılmışdı.

26

90 

illiyi

---

74

Bakı türkoloji qurultayının 40 illik yubileyində 

qərara alınmışdı ki, türk dilçiliyinin ümumittifaq 

mətbuat orqanı kimi “Советская тюркология” adlı 

jurnal nəşr olunsun. Bu jurnalın nəşri Azərbaycana 

etibar olunmuş, SSRİ EA ilə Azərbaycan EA-nın 

müştərək  elmi  nəzəri  mətbuat  orqanı  kimi  aka-

demik  M.Ş.Şirəliyevin  baş  redaktorluğu  (1970-

1987)  ilə  nəşr  edilmişdi.  Jurnalda  türk  dillərinin 

nəzəri  məsələləri,  leksika,  fonetika,  morfologiya 

və  sintaksis  ilə  bağlı  görkəmli  Rusiya  və  SSRİ-

nin türk respublikaları dilçilərinin, tanınmış dünya 

türkoloqlarının  dəyərli  məqalələri  çap  olunmuş-

du.  Dilçilik  məsələləri  ilə  yanaşı,  türk  folklo-

runa,  türk  xalqlarının  ədəbi  abidələrinə,  aktual 

tarix  məsələlərinin  işıqlandırılmasına  da  yer  ve-

rilirdi. 1987-1991-ci illərdə jurnala SSRİ EA-nın 

müxbir  üzvü,  görkəmli  sovet  türkoloqu  Ədhəm 

Rəhim oğlu Tenişev baş redaktorluq etmiş, onun 

müavini  kimi  istedadlı  gənc  Azərbaycan  dilçi-

si  Aydın  Məmmədov  çalışmışdı.  1992-ci  ildən 

jurnal  Azərbaycan  EA-nın  Nəsimi  adına  Dilçi-

lik  İnstitutunun  mətbuat  orqanı  kimi,  professor 

A.Axundovun  baş  redaktorluğu  ilə  və  “Türkolo-

giya” adı ilə nəşr olunmağa başladı, lakin maliyyə 

problemləri səbəbindən jurnal vaxtlı-vaxtında nəşr 

edilmədi və nəşri dayandırıldı.

Bu  gün  müstəqil  Azərbaycanda  milli  dil 

siyasəti və quruculuğu sahəsində ümummilli lider 

Heydər Əliyev tərəfindən imzalanmış “Dövlət di-

linin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” 18 

iyun 2001-ci il tarixli və “Azərbaycan əlifbası və 

Azərbaycan  dili  gününün  təsis  edilməsi  haqqın-

da” 9 avqust 2001-ci il tarixli müvafiq fərmanlar 

ana  dilimizin  inkişafında  mühüm  istiqamətverici 

sənədlər  hesab  edilir.  Bütün  bunlar  Türkolo-

ji  qurultayın  qərarlarının  müasir  dövrümüzdə 

məntiqi  davamı  olmaqla,  həmin  qərarların  tari-

xi  əhəmiyyətini  təsdiq  edir  və  onların  obyektiv 

zərurətdən meydana gəldiyini göstərir. Ümummi-

li lider Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu mədəni 

quruculuq  strategiyası  prezident  İlham  Əliyev 

tərəfindən uğurla davam etdirilir. Belə ki, dövlət 

başçısının “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə 

kütləvi  nəşrlərin  həyata  keçirilməsi  haqqında” 

12  yanvar  2004-cü  il  və  “2005-2006-cı  illərdə 

Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə çapı nəzərdə 

tutulan  əsərlərin  siyahısının  təsdiq  edilməsi  haq-

qında”  27  dekabr  2004-cü  il,  “Birinci  Türkoloji 

qurultayın 80 illik yubileyi haaqqında” 9 noyabr 

2005-ci il tarixli Sərəncamları mahiyyət etibarilə 

Heydər Əliyevin dil siyasətininin davamı olmaq-

la,  I  Türkoloji  qurultayın  tarixi  tövsiyələrinin 

yeni  əsrdə  gerçəkləşməsinin  ifadəsi  kimi 

dəyərləndirilməlidir

Tarix və zaman I Türkoloji qurultayın qəbul et-

diyi qərar və tövsiyələrin doğruluğunu, həyatiliyini 

və elmiliyini bir daha təsdiq etmişdi.Azərbaycan 

respublikası 90 il əvvəldə olduğu kimi bu gün də 

türkologiyanın  aparıcı  mərkəzlərindən  biri,  Şərq 

və  Qərb  sivilizasiyalarının  qovuşduğu,  geosiyasi 

baxımdan  önəmli  məkan,  intellektual  potensia-

lı zəngin olan mədəni ölkə, avropa yönümlü de-

mokratik  dövlətdir.  Odur  ki,  növbəti  II Türkolo-

ji  qurultayın  da  məhz Azərbaycanda  keçirilməsi 

məqsədəuyğun olardı.

Ə d ə b i y y a t

Çobanov, M. I Türkoloji qurultay və türk dillərinin müasir problemləri : Ədəbi dilimiz xalqımızın milli sərvətidir /M. N. Çobanov; red. 

N. Cəfərov; Azərbaycan Atatürk Mərkəzi.-Bakı: AzAtaM, 2006.-C.I.-152 s. 

Latın əsaslı yeni türk əlifbası və I Bakı türkoloji qurultayı: Biblioqrafiya /Tərtibçilər: K. V. Nərimanoğlu; Ə. Ağakişiyev; S. Abdullaye-

va; Red.: M. Vəliyeva.-Bakı: Çinar-Çap, 2006.-40 s.

Sarıyeva, İ. Azərbaycan tarixində böyük hadisə - türk dünyasını birləşdirən I Türkoloji Qurultay...  /İ.Sarıyeva //Bakı xəbər.-2015.- 2 

iyun.- S. 15.

Первый Всесоюзный Тюркологический съезд: 26 февраля-5 марта 1926 г. : стенографический отчет /М-во Культуры и 

Туризма Азерб. Респ., Нац. Библиотека Азерб. им. М. Ф. Ахундова; отв. за вып. В. Бахманлы ; ред. А. Асадзаде.-Баку: Нагыл 

Еви, 2011.-550 с.

---