Kərimov Tofiq Mirzə oglu

 

99 

da  yuxumun pozulması, iĢtahamın itməsi... Təkcə  xəstəlik  olmasın, 

ölüm  haqdır.Allah  məni  xəstəlikdən  qorusun,  çünki  mənim  vəziy-

yətimdə bu, böyük bədbəxylik olardı. Əli bəy mənə Ġstanbulda   heç 

olmasa lap əhəmiyyətsiz, az məvacibli bir iĢ tapa bilsəydi... Məhəm-

məd    Əmin  Rəsulzadənin  mənə    “Azərbaycan  tarixi”  kitabını    gön-

dərməsi dünyanın hər hansi bir yerində olsaq da bizim ürəklərimizin 

bir  döyünməsini,  Azərbaycan  haqqında  düĢündüklərimizin  eyni  ol-

ması və həsrətimizin nə qədər dərindən çəkilməsini bir daha göstərdi. 

...Ramazan.  Əli  bəydən  aldığım  təbrik  məktubu  mənim  kim-

səsizlik  və  qəriblik  hisslərimi  bir  az  yumĢaltdı.  Görəsən,  insanın 

xoĢbəxt olması üçün nə lazımdır?... Yuxularımın qaçdığı, əsəbləri-

min  gərildiyi,  həyəcanımın  dolub-daĢdığı  bir  zamanda  xoĢbəxtlik 

haqqında düĢünməyə ixtiyarım varmı? Vətəni  tərk edib,  yaxınları-

nı, doğmaları  görməyən adam və hətta son ümidini - onlarla  mək-

tublaĢmaq ümidini itirmiĢ bir adam xoĢbəxtlik haqqında düĢünə bi-

lərmi? Nə qədər dözülməz vəziyyətdir... Mən nə üçün yaĢayıram?... 

Kim üçün? ...Tənhalıq və boĢluqdan baĢqa ətrafımda heç nə yoxdur. 

Heç kimə lazım olmayan mənim bu cür mənasız həyatım heç özümə 

də gərək deyil... 

Görəsən, azərbaycanlılardan  daha  kimləri  qətlə  yetiriblər? 

...Əli bəydən məktub almasaydım, Qurban bayramını tamami-

lə  unutmuĢdu.  Yad  bir  ölkədə  tənha  yaĢayan  adam  üçün  bu  cür 

unutqanlıq  təəccüblü  deyil.  Nostalaji  xəstəliyi  ilə  artıq  hər  keçən 

gün yeni gələn günə bənzəyir. Ehtiyatlarım bitmək üzrədir. Marka-

ların qiyməti sıfıra enir. Özümü qısmaqdan təngə gəlmiĢəm. Bahar-

dan  gec  olmayaraq,  bir  iĢ  tapmasam,  çıxılmaz    vəziyyətə  düĢəcə-

yəm. Burada iĢ tapmaq ağlasığmazdır. Yeganə ümid yerim Türkiyə-

dir. Uzun zaman əzablı günlər görmüĢ  sevimli Türkiyəmizin nəha-

yət ki, tufanlardan çıxaraq sülhə qovuĢması və  yeni  həyata  baĢla-

ması  nə  qədər  sevindirici  haldır. 

...Əlli doqquz  yaĢında  tələbə ola biləcəyim  heç ağlıma gəl-

məzdi. Altı ay keçməsinə baxmayaraq, mən indi fransız dilində rus 

dilində  kimi  səhvsiz  yazıram.Türk,  rus  və  fransız  dillərindən  dərs 

verdiyim elana cavab verən olsa, bu acınacaqlı vəziyyətdən canımı 

qurtararam... 

---

 

100 

Beləcə  yaĢamıĢdı    general-mayor    Məhəmməd  Sadıq  bəy 

Ağabəyzadə.Cəsarət,  ağıl,  qətiyyət  tələb  edən  hadisələrlə  dolu 

həyatı  ona  ən  sıxıntılı  anlarda  ruhdan  düĢməyə  imkan  verməmiĢdi. 

Ümidlərini  itirə-itirə  yaĢayan  Məhəmməd  Sadıq  bəy  ən  çətin 

dəqiqələrində belə Allaha inamını itirməyib. Bəndələrinin köməyinə 

isə  hər zaman çatan qüdrətli  Allah  ona həyat  ümidini  qaytarır. 

Əziyyətlərinin  həddinin  son  məqamında  Məhəmməd  Sadıq 

bəy  bir  məktub  alır . 

Azərbaycanda  yaĢadığı  zaman  Sadıq  bəyi  yaxından  tanıyan 

Lvov    ġərq Dilləri  Ġnstitunun müdiri,  ĢərqĢünas  Ziqmunt   Smoqor-

jevski  1926-cı  ilin  axırında  onu  ġərq  dillərindən  dərs  demək  üçün 

PolĢaya    Lvov    Universitetinə  dəvət  edir  (indi  Ukraynanın  olan 

Lvov  Ģəhəri  hələ  o  vaxt  PolĢanın  tərkibində  idi ) ... 

...Mərhəmətli  Allahım! Səndən  çox razıyam! Lvov Universi-

tetində  türk  və  fars  dillərində  mühazirə  oxumağım  məni  məmnun 

edir.Aldığım məvacib sadə yaĢayıĢım üçün bəsdir.Ġmkan olsa, gələn 

il yay  tətilində Türkiyəyə də  gedə bilərəm. Doğma dilim üçün nə 

qədər  darıxmıĢam.Nə  yaxĢı  ki,  dərslərdə  türk  mətnlərini  tərcümə 

edirik,  yoxsa,  adam  özünü  dünyadan  lap  təcrid  olunmuĢ  hiss  edər. 

Gərək, Əli bəyə deyəm ki, məktublarını türkcə yazsın... 

M.S.  Ağabəyzadə  ensiklopedik  biliyə  malik  görkəmli  mütə-

fəkkir  idi,  ĢərqĢünas-alim,  professor,  orientoloq  (türk,  fars  və  ərəb 

dili  mütəxəssisi),həmçinin  poliqlotçu  (çox  dil  bilən)  idi.Ona  feno-

men    Ģəxs  də  demək  olardı.  O,  Parisin,  VarĢavanın  görkəmli  ali 

məktəblərində,  həmçinin  15  il  Lvov  Universitetində  dərs  deyib. 

Onun ġərq fəlsəfəsinə və dilçiliyinə dair qiymətli elmi əsərləri qal-

mıĢdır.  Bu  əsərlərdən  bəzilərinin  əlyazmaları  VarĢavada  və  AĢqa-

baddadır. Məhəmməd  Sadıq  bəy  “ Qurani Kərim ”in rus dilinə tər-

cümə  edilməsinin  də  təĢəbbüsçülərindən  olmuĢdur.  ”Quranda”  rus 

dili nəĢrinə yazılmıĢ ön sözdə Məhəmməd Sadıq bəyin əməyi xüsu-

si vurğulanır. Onun “Quranın” tərcüməsilə bağlılığı barədə  ĢərqĢü-

nas  alim Nəriman Qasımoğlu yazır: ”Böyük ruh sahibi olan insan-

lar həmiĢə xalqın yaddaĢında əbədi yaĢayır. ”Quran ”ın rus dilində 5 

cildlik tərcüməsilə məĢğul olan alimlər qocaman ĢərqĢünas Məhəm-

məd Sadıq bəyin tövsiyələrindən  bəhrələnərək  müqəddəs kitabı rus 

dilinə  çevirmiĢdilər”. 

---

 

101 

Beləliklə, professor  M.S.  Ağabəyzadənin həyatının son dövr-

ləri  Qərbi Ukraynada  keçmiĢdi. O, 1927-ci ildən Lvov Universiteti-

nin professoru vəzifəsində çalıĢırdı...Artıq  yuxarıdakı  mətndən  bəlli 

olur  ki,  Məhəmməd  Sadıq  bəyi  həmin  Universitetə  Lvov  Universi-

tetinin polyak  professoru Ziqmund Smoqjevski  dəvət etmiĢdi.  Ərəb, 

fars, türk  dillərini  mükəmməl bilən Məhəmməd Sadıq  bəy ġərq dil-

ləri tarixindən, ədəbiyyatından və mədəniyyətindən mühazirələr  oxu-

duğu, həmçinin Ġslam paleoqrafiyasını, epiqrafiyasını və kalliqrafiya-

sını tədris etdiyi onun arxivdəki Ģəxsi iĢindən aydın olur. Məhəmməd 

Sadıq bəy rus dilində “Türkmən ləhcəsi” (1904-cü il), polyak dilində  

“Türk dili”  (1931), ”Fars dili”  (1934) və “Ərəb dilinin qrammatika-

sı” (1934) kimi sanballı əsərlərini yazaraq nəĢr etdirmiĢdi. O, ”Özbək 

dilinin  qrammatikası”nı  da  yazmıĢdı.  Hələ  1904-cü  ildə  yazıb  nəĢr 

etdirdiyi  “Türkmən  dilinin  qrammatikası”    kitabına    görə  Buxara  

əmiri Seyid  Alim xan onu qızıl  medalla təltif etmiĢdi. 

...1939-cu ilin sentyabrınadək  Lvov Ģəhəri PolĢanın tərkibində 

idi. Həmin ildən sonra Ģəhər Ukraynanın tərkibinə keçmiĢdi. Lvov Ģə-

hərində  dərs  deyən  bir  sıra  müəllimlər  PolĢaya  getmiĢdilər.  Ancaq 

Məhəmməd Sadıq bəy sovet təbəəliyini və vətəndaĢlığını qəbul edə-

rək  Ukraynada qalmıĢdı. O, ömrünün  sonunadək  Lvov Universite-

tində iĢləmiĢdi. Bu Universitetdə bir sıra görkəmli ĢərqĢünasların ye-

tiĢməsində Məhəmməd Sadıq bəyin əvəzsiz xidmətləri vardı. MəĢhur 

polyak ĢərqĢünasları Teofil Voladarski, Olqa Bak, Y. Poloyiyuk, Ta-

deuĢ  Levitski  və  baĢqaları  görkəmli  həmyerlimizin  yetirmələri  

idilər... 

1944-cü  ildə  Lvov  Ģəhəri  faĢistlər  tərəfindən  iĢğal  olunanda 

Ģəhərin alman komendantı tək-tənha yaĢayan professor Məhəmməd 

Sadıq  bəyin  mənzilini  öz  qərargahına  çevirmiĢdi.  Alman  generalı 

olan  komendant  ziyalı  Ģəxs  idi  və  Məhəmməd  Sadıq  bəyin  zəngin 

kitabxanasını ələ keçirmiĢdi. Bundan sonra yarıqaranlıq, nəmli  zir-

zəmiyə  köçən Məhəmməd  Sadıq bəyin  zəifləmiĢ  vücudu pisləĢ-

miĢ  və  xəstəliyi  daha  da  ĢiddətlənmiĢdi.Səhhəti  getdikcə  ağırlaĢan 

həmyerlimiz ölümqabağı sevimli tələbəsi polyak TadeuĢ Levitskiyə 

belə vəsiyyət etmiĢdi: ” Əgər qardaĢlarım (Məhəmməd Sadıq bəyin  

iki qardaĢı və bir bacısı vardı. QardaĢlarının adı Həzrət bəy və Rə-

him  bəy,  bacısının  adı  Badam  xanım  idi)  gəlib  çıxmasalar,  onda 

---