Kirish bitiruv m

Sayyid, sayd (arabcha – janob) Buxoro amirlari hamda turli ijtimoiy tabaqalarga mansub bo’lgan shaxs ham payg’ambar avlodidan hisoblanmasa-da, o’zlarini shu nom bilan atayverganlar.

Qozikalon – bosh qozi, eng yuqori darajadagi qozi (oliy mahkama raisi). Buxoro xonligida barcha qozilar, dindorlar va mullalarning boshlig’i, ya’ni raisi bo’lib, ular ustidan nazorat qilgan. Bosh qozi qam diniy, ham adliya ishlarini boshqargan. Qozikalon fuqarolarning da’volari, janjallari bilan ham shug’ullangan. Oliy jazo talab qilinadigan jinoiy ishlar uning vazifasiga kirmagan. Bu ishlarni xonning o’zigina ko’rgan. Qozikalon rasmiy qabul marosimlarida xonning o’ng tomonida, 1-o’rinda o’tirgan³².
A’lam (arabcha, bilag’on, eng olim) – diniy-huquqiy masalalar yuzasidan fikr beruvchi diniy amaldor. Odatda, muftiylar tuzgan fatvo yoki rivoyatga a’lam muhr bosgach, u kuchga kirgan va qozilar o’sha hujjat asosida hukm chiqargan. Buxoro xonligi davrida har bir qozi yonida a’lam bo’lgan.
Buxoro amirligi davlat boshqaruvida harbiy-ma'muriy amaldorlar katta o`rin tutgan. Mamlakat qo`shinlari asosan otliq va piyoda askarlardan tashkil topgan bo`lib, ular o`q-yoy, uzun nayza, gurzi, uzun dastalijang boltasi (tabarzan), changak kabi hujum qurollariga ega bo`lgan. Bu davrda navkarlarning himoya uchun qalqon (sipar)dan foydalanganliklari, sovut – jovshan (forscha baxtar) hamda temir simdan mayda qilib to`qilgan, usti ipak va baxmal mato bilan yopilgan qurol yoki jiba (jeva) – temir yoki po`latdan ishlangan maxsus kiyim kiyib jang qilganlari manbalarda aks etgan. Qo`shinning asosiy jangovar qismini suvoriylar tashkil etgan. Shu sababli ham o`zaro urushlarda otlarning himoyasiga katta e'tibor berilgan va o`q o`tmasligi uchun ularning ustiga maxsus yopinqich –
gejm (kejim) yopilgan. Mamlakat qo`shini tarkibida dushmanning shahar va mudofaa qo`rg`onlarini ishg`ol etishda muhim ahamiyatga ega bo`lgan naftandozlar, manjanaqchilar va tosh otuvchilar ham bo`lgan.
Buxoro qo`shinlarining tarkibiy tuzilishi, jang qilish tartiblari Chingizxon va Amir Temur qo`shinlari harbiy tuzilishi, urush taktikasiga asoslangan. Shu bilan birga, ular turkiy xalqlarga xos bo`lgan qadimgi jang usullarini ham o`zlashtirgan. Qo`shin tarkibida to`g`chi qism, ya'ni bayroq ostida ehtiyotda turuvchi (tug`ni qo`riqlovchi) 20-30 min kishilik jangovar harbiy bo`linma hamda zabongiri, ya'ni

³² Исмоилов М., Шаропов А. Тарих атамалар луғати. –Тошкент: Akademnashr, 2013. –Б.531.

dushman tomonidan yashirin ravishda “til” tutib keluvchi maxsus bo`linma va xabargiri – dushman to`g`risida umumiy ma'lumot keltiruvchi bo`linmalar ham bo`lgan. Ayrim manbalarning dalolat berishicha, favqulodda vaziyatlarda eng qaltis harbiy vazifalarni bajarishga mo`ljallangan jangovar qismlar ham bo`lib, ular asosan saralangan o`zbek jangchilaridan tashkil topgan. Amirning xos qo`riqchilari ham saralangan o`zbek navkarlaridan tuzilgan.

Buxoro amirligida oliy bosh qo`mondan amir bo`lib, u qo`shinni turli darajadagi harbiy amaldorlar yordamida boshqargan. Mamlakat qo`shini ham Chingizxon va Amir Temur qo`shinlaridek, 10 minglik korpuslar – tumanlarga bo`lingan. Ularga no`yon deb ataluvchi harbiy sarkardalar boshchilik qilgan. Tumanlar o`z navbatida, minglik, yuzlik, o`nliklarga ajralgan. Amirlikda qo`shinni jangga hozirlash, harbiy amaldorlar va navkarlarga maosh to`lash va boshqa tashkiliy ishlar bilan maxsus amaldor – tavochi shug`ullangan. Qo`shinni qurol-
yarog` bilan ta'minlashga mas'ul bo`lgan amaldor -jevachi bo`lib, u amirning qurol-aslahalariga ham javobgar hisoblangan. Harbiy amaldorlar va navkarlarga xazinadan beriladigan maoshdan tashqari, harbiy yurishlar paytida qo`lga kiritilgan o`ljadan ham ma'lum miqdorda ulush ajratilgan.
XIX asrda mang`it amirlar davrida harbiy sohada jiddiy o`zgarishlar amalga oshirildi. Bunday islohotlar qisman bo`lsada, mang`itlar sulolasi asoschisi Muhammad Rahim tomonidan olib borildi. Buxoro amirligining harbiy qudrati, ayniqsa, Amir Nasrullo hukmronligi davrida o`zining eng yuqori nuqtasiga yetdi. Uning davrida Buxoroda muntazam armiya – sarbozlar (sipoh) qo`shini tashkil etildi. Ularning soni 40 mingga yaqin bo`lgan. Qo`shinlar otliq va piyoda jangchilardan tashkil topgan bo`lib, ularning qurollari asosan qilich, nayza va o`q-
yoydan iborat edi. Buxoro amirligi qo`shinlari mamlakatning barcha shaharlarida, ayniqsa, chegara shaharlar (Jizzax, O`ratepa, Qorako`l, Marv)da joylashtirilgan. Bu davrda Buxoroda zambaraklar yasovchi chet ellik (Eronlik) mutaxasislar ham bo`lganligi mavjud. Biroq shunga qaramay, qo`shinni zamonaviy miltiqlar va zambarakalr bilan qurollantirish sohasida boshlangan ishlar tugallanmasdan qolib ketdi. Natijada XIX asrning 2-yarmiga kelib, Buxoro amirligining katta qismi

Rossiya qo`shinlari tomonidan bosib olindi. Buni o`z navbatida, XVII-XIX asrlarda mintaqamizda harbiy sohada hech qanday yuksalish bo`lmaganligi hamda zamonaviy qurol-yarog`larning yetarli emasligi bilan izohlash mumkin.

Bekliklarda ham o`ziga xos ma'muriy boshqaruv apparati tashkil etilgan bo`lib, ularga diniy-huquqiy masalalarni boshqaruvchi qozi, rais, muftiy kabi amaldorlar, soliq yig`uvchi (zakotchi), qo`shinni boshqaruvchi yasovulboshi, mirshab kabi amaldorlar va boshqalar mavjud bo`lgan.
Viloyatlar qozilari to`g`ridan-to`g`ri Buxorodan tayinlangan va o`z faoliyatida bekdan mustaqil bo`lgan. U odatda bekning harakatlari haqida maxfiy ravishda Buxoroga xabar berib turgan. Diniy amaldorlar mamlakatdagi sud hokimiyatini, shuningdek, ta'lim va tarbiya maskanlari bo`lgan madrasalar, boshlang`ich maktablarni, kundaliy hayotda katta o`rin tutgan masjidlar va boshqa shu turdagi ijtimoiy muassasalarni o`z nazoratlari ostiga olgan edilar.
Xonlikda o’rta asrchilik boshqaruv tizimining uzoq saqlanishi taraqqiyot va qo’shin kuch-qudratiga salbiy ta’sir ko’rsatgan. Qo’shinda dastlab misdan, XIX asr boshlarida cho’yandan quyilgan bir necha to’p bo’lgan. Sarbozlar o’q-yoy, nayza, qilich, oybolta kabi ibtidoiy qurollar bilan qurollangan. Xonlikda qo’shin asosan otliklardan tashkil topgan. XVIII asr oxiridagi ma’lumotga ko’ra, xon 10 ming kishilik qo’shin to’plash imkoniga ega bo’lgan. XIX asr 30-yillarida yollanma askarlar soni 19 ming kishi bo’lib, ular xizmatini turli shahar va harbiy istehkomlarda o’taganlar. XIX asr o’rtalarida harbiy qismlar, shuningdek to’p va miltiqlar soni ortgan. Umumiy qo’mondonlik amiri lashkar zimmasida bo’lgan. Umuman xonlikda qo’shin har jihatdan zamon talabidan ancha orqada edi³³.