•
Demircan, XV-XVII. Yüzyıllar Arasında Osmanlı Hâkimiyetinde Limni Adası Manastırlarının
Durumu
•
93
•
KIŞ 2012/ SAYI 60
bilig
rekmekteydi (İnalcık 1987: XXIX). Bu tanımlar, Limni’de “mezra’a” tabiri
ile manastır
metohlarının terk edilmiş durumda olduklarına işaret edilmek
istendiğini düşündürmektedir. Öte yandan manastırlarda üretim faaliyetinin
devamlılığını ise Osmanlı fethinden önce de bu manastır mülklerinde topra-
ğı işleyen ve Bizans belgelerinde “paroikoi” (toprağa bağımlı köylü) şeklinde
anılan köylülerin sağladığı anlaşılmaktadır (Lowry 1986: 253-254). Söz
konusu ilk defterdeki sekiz manastır kaydıyla
isimleri
10
sıralanan
metohlar
şunlardır: Lavra,
11
Pantokrator,
12
Philotheou,
13
Ayiou Pavlou, Dionysiou,
14
Vatopedi,
15
Palaiampela
16
ve Koutlumus.
17
Adanın ikinci tahririni teşkil eden 1519 tarihli ve 75 numaralı defterdeki
manastır kayıtları, 1490 tarihli 25 numaralı defterdeki kayıtlara nispetle
çok daha ayrıntılı ve sarih bilgiler sunmaktadır. Örneğin 75 numaralı def-
terdeki kayıtlardan,
metohların bulunduğu yerler daha açık biçimde belir-
lenebilmektedir. Pantokrator,
18
Koutlumus,
19
Dionysiou’ya
20
ve Ayiou
Pavlou
21
ait gelirler ile bu manastır mülklerindeki keşişler ve “ırgad”
22
tabir
edilen işçilere ait veriler köy kayıtlarından bağımsız biçimde
defterde yer
almaktadır. 1519 tarihinde adada vergilendirilebilecek boyutta üretim
faaliyetinin yürütüldüğü Vatopedi,
23
Palaiampela
24
ve Philotheou
25
isimli
manastır mülklerine ait üç kayıt daha bulunmaktadır. Pantokrator, Kout-
lumus,
Ayo Pavlo, Dionysiou ile Philotheou isimli manastır mülklerinde
gerçekleştirilen tarımsal üretim ile bu üretimden elde edilen gelirlere ait
tafsilatlı döküm defterde yer almasına karşın Vatopedi ve Palaiampela
isimli manastır mülklerinden tahsil edilen toplam vergi gelirinden başka
üretime ve vergilendirmeye dair herhangi bir ayrıntıya rastlanamamakta-
dır. 75 numaralı tahrir defterindeki kayıtlar manastır mülklerinde bir ön-
ceki sayıma göre nispi bir canlanma yaşandığını düşündürmektedir. Yal-
nızca defterden hareketle bu canlanmayı arazilerin artması
olarak nitelen-
dirmek mümkün değildir. Ancak en azından manastırların tümünde artık
keşişlerin yaşadığı görülmektedir.
Kayıtlarda adadaki tüm manastır mülklerinde keşişlerin yaşadığı bildiril-
mesine rağmen yalnızca toplu halde kaydedilen ilk dört manastırda keşişler
isimleri ile birlikte kaydedilmiştir. İsimleri bildirilen keşişlerin kayıtlarına
bakıldığında, her din adamı için isminin başına ayrıca “papas” tabirinin
eklendiği dikkati çekmektedir. Dolayısıyla defterde her ne kadar manastır-
larda yaşayan din adamları “keşiş” olarak tanımlansa da bu keşişlerin her
biri “papas” olarak nitelendirilmekte yani Hristiyan din adamlarının tümü
papaz olarak genellenmektedir. Manastır mülklerinde
üretim faaliyetinin
devamlılığını sağlayan ve Bizans belgelerinde “paroikoi” şeklinde anılan
•
Demircan, XV-XVII. Yüzyıllar Arasında Osmanlı Hâkimiyetinde Limni Adası Manastırlarının Durumu
•
94
•
bilig
KIŞ 2012 / SAYI 60
köylüler defterde “ırgad” yani işçi olarak tanıtılmaktadır. İşçilerin kayde-
dildiği iki manastır mülkünde dikkati çeken husus işçilerden yava haracı
alınıyor olmasıdır. Başıboş hayvanı yakalayan reayadan alınan bu verginin
(Miroğlu 1990: 184) manastırdaki işçiler için tahsil edilmesi onların özel
bir statüye sahip olduklarını göstermektedir.
Tablo II.
75 Numaralı Deftere Göre Adadaki Manastır Mülklerinde Yaşayan Keşiş ve Irgad Sayıları
Sayfa Manastırlar
Keşişler
Irgadan
154
Pantokrator
10
4
154
Koutlumus
5
─
155
Dionysiou
6
3
155
Ayiou Pavlou
3
─
160
Vatopedi
─*
─
173
Palaiampela
─*
─
193
Philotheou
─*
─
Toplam
24
7
* işaretini taşıyan manastırlarda keşiş yaşamasına rağmen keşişlerin isimlerinin kayıtlı
olmaması nedeniyle sayıları tespit edilememektedir.
Kanuni dönemine tarihlenen 434 numaralı tahrir defterinde Pantokrator,
26
Dionysiou,
27
Ayiou Pavlou,
28
Koutlumus,
29
Vatopedi,
30
Plato,
31
Palaiampe-
la,
32
Lavra
33
ve Dapay
34
isimli manastır mülklerine dair kayıtlar
bulunmak-
tadır. 434 numaralı defterin tertiplendiği dönemde Palaiampela, Lavra ve
Dapay isimli mülklerde yalnızca küçükbaş hayvancılık vergilendirilebilir
ölçüde yürütülüyordu. Zira bu
metohlara sadece adadan tahsil edilen koyun
vergisi listesinde tesadüf edilmektedir. 434 numaralı deftere göre, Plato ve
Vatopedi isimli manastır mülklerinin dışında tüm
metohlarda keşişler bulu-
nuyordu. Ancak yalnızca Pantokrator, Dionysiou,
Ayiou Pavlou isimli
metohlardaki keşişlerin isimleri belirlenebilmektedir. 434 numaralı defterde
keşişlerin isimlerinin kayıtlarına bakıldığında adanın diğer defterlerinde
görülmeyen müstesna bir ibare olan “kaloger” ile karşılaşılmaktadır. “Kalo-
ger” terimi Yunanca “kalos” (güzellik) ve “geraios” (yaşlılık) kelimelerinden
türemiştir. Kelimenin Latince karşılığının ise “calogerus” olduğu tespit
olunmaktadır. Bizans’ta VII-VIII. yüzyıllarda ortaya çıktığı
belirtilen keli-
me kısaca “rahip” olarak tanımlanmaktadır (Adrados 2005: 260). Bu ta-
nımdan hareketle “kaloger” ibaresi ile bazı rahiplerin manastır hiyerarşisin-
deki konumlarının bildirilmek istendiği düşünülebilir.