•
Demircan, XV-XVII. Yüzyıllar Arasında Osmanlı Hâkimiyetinde Limni Adası Manastırlarının
Durumu
•
97
•
KIŞ 2012/ SAYI 60
bilig
Yukarıda manastır mülkleri açısından değerlendirilen, bu sekiz mufassal
tahrir defterinden başka Limni Adası’nın vergi gelirlerini gösteren bir Ge-
libolu Sancağı icmal defteri bulunmaktadır (BOA Td. nr. 680: 4-5, 7-8).
1595 tarihli
(
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi 2000: 109) bu defterdeki
verilerden manastırların tamamına ulaşılamamaktadır. Yalnızca Limni’den
tahsil edilen vergi gelirlerinin kim tarafından tasarruf
edildiği sorusuna
cevap verilen bu defterde, kaptanpaşa hassı olarak gösterilen Pandokra-
tor,
37
Dionysiou
38
ve Ayiou Pavlou
39
manastırları zikredilmiş, geliri padi-
şaha ait manastırlar için yalnızca
toplam bir meblağ
40
gösterilmiştir.
Adada mülkü bulunan manastırlar arasında Athos manastırı Karaka-
lou’nun da yer aldığı düşünülmektedir. Bununla birlikte defterlerdeki
manastır kayıtlarına bakıldığında Karakalou’ya tesadüf edilmemektedir.
Yine de bu manastır isminin defterlerde Palaiokastron (
Palukasrı) kalesine
bağlı bir mahalle olarak kaydedilmesi
41
Karakalou’nun varlığını sürdürdü-
ğünün bir göstergesi olarak kabul edilebilir.
Limni’de arazisi bulunan manastırların yalnızca halkın ihtiyaçlarını karşı-
layan birer dini ve sosyal kurum olarak işlev yüklendikleri düşünülmeme-
lidir. Manastır mülklerinde yürütülen tarım ve hayvancılıkla
önemli ölçü-
de iktisadî katma değer üretilmekteydi. Tablo IV’teki veriler dikkate alın-
dığında öncelikle XVI. yüzyılın sonlarına kadar manastır mülklerinden
elde edilen vergi gelirinin artış temayülü gösterdiği anlaşılmaktadır. Buna
karşın
metohlardan tahsil edilen vergi gelirinin, toplam gelir içinde teşkil
ettiği oranın düşük düzeyde kaldığı görülmektedir. Bu durumun ortaya
çıkmasında, Limni’nin son iki sayımında (Td. 490 ve 141)
küçükbaş hay-
vancılıktan sağlanan adet-i ağnâm ve resm-i ağıl gelirlerinin yerleşim ya da
manastır mülklerinin hâsılına yansıtılmaksızın 40.000 akçe olarak tayin
edilmesinin etkili olduğu düşünülebilir. Dolayısıyla adanın toplam vergi
geliri içinde koyun ve ağıl vergisi bulunmasına rağmen hangi manastır
mülkünden ne miktarda koyun ve ağıl vergisi tahsil edildiği belirlenemedi-
ği için Tablo IV’te son iki defter (Td. 490 ve 141) adına manastır mülkle-
rinin toplam geliri olarak gösterilen sayılar
tam olarak bu mülklerin top-
lam vergi gelirini yansıtamamaktadır.
•
Demircan, XV-XVII. Yüzyıllar Arasında Osmanlı Hâkimiyetinde Limni Adası Manastırlarının Durumu
•
98
•
bilig
KIŞ 2012 / SAYI 60
Tablo IV.
Manastır Mülkleri Vergi Gelirlerinin Yüzde Cinsinden Katkısı
Defterler
Manastır
Mülklerinin
Toplam Vergi
Geliri
Adanın Top-
lam Vergi
Geliri
Manastırların
Ada
Ekonomisine
Yüzde Cinsin-
den Katkısı
I.
Td. 25 (1490)
─
─
─
II.
Td. 75 (1519)
8.534 107.156
7,9
III.
Td. 434 (Kanuni dönemi)
7.675,5 174.361
4,4
IV.
Td. 307 (1558)
11.262 187.951
5,9
V.
Td. 490 (1568)
24.057 427.306
5,6
VI.
Td. 141 (1591)
22.996 628.788
3,6
* 1558 tarihli 307 numaralı defterden –kayıt usulü sebebiyle- adanın toplam vergi
geliri tespit edilememektedir.
Sonuç
Limni Adası’nda Osmanlı fethinden sonra da varlıklarını sürdüren manastır-
ların, yaklaşık bir yüzyıllık bir süre zarfında nasıl bir gelişim gösterdiklerinin
anlaşılmasında tahrir defterlerinin şüphesiz önemli bir rolü bulunmaktadır.
Defterlere bakıldığında adadaki manastırların bir önceki sayıma göre arttığı
gözlemlense de temelde manastır sayısından
çok deftere kaydedilen metohla-
rın yani manastır mülklerinin sayılarının arttığı anlaşılmaktadır. Bu da ma-
nastırların ya yeni topraklara sahip olduğunu ya da var olan topraklarında
vergi alınabilecek ölçüde tarım yapacak duruma geldiklerini göstermektedir.
Öte yandan ilk defa kaydedilen manastır mülkleri de yok değildir. Özetle
adanın fethi başlangıçta manastırları menfi yönde etkilemişse de manastırla-
rın zamanla toparlandıkları anlaşılmaktadır. Fethin akabinde yapılan ilk
tahrirde adayı terk eden keşişlerin ikinci tahrirden önce dönmelerinin, hatta
takip eden sayımlarda keşiş sayısındaki artışın manastırların toparlanmalarıy-
la paralel olarak meydana geldiğini söylemek yanlış olmaz. Tahrir defterleri
devletin manastırlara karşı tutumu hakkında bazı ipuçları sunmaktadır. Boş
olmalarına rağmen mevcut manastır mülklerinin bağlı bulundukları manas-
tırların isimleriyle 25 numaralı deftere kaydedilmiş olması devletin adadaki
manastırların devamlılığından yana tavır sergilediğini göstermektedir. Sonuç
olarak manastırları olumsuz etkileyebilecek herhangi bir tasarrufta bulunul-
mamış olması, manastırların iktisadi, dini ve sosyal yönleriyle
toplumsal
yapının ayrılmaz bir parçası olduğunun Osmanlı idaresi tarafından anlaşıldı-
ğına ve buna yönelik politikalar üretildiğine işaret etmektedir.
•
Demircan, XV-XVII. Yüzyıllar Arasında Osmanlı Hâkimiyetinde Limni Adası Manastırlarının Durumu
•
99
•
KIŞ 2012/ SAYI 60
bilig
Ekler
Tablo 1.
Limni’deki Manastır Mülklerinin (Metoh) İsimlerinin Defterlere Göre Yazılış Biçimleri
Mülklerin
defterlerdeki isimleri
Mülklerin bağlı
bulundukları
manastırların
orijinal isimleri*
Sıra
I. Td. 25 (1490)
II. Td. 75 (1519)
III. Td. 434
(Kanuni dönemi)
IV. Td. 307 (1558)
Mülk ismi
Sayfa Mülk ismi
Sayfa Mülk ismi
Varak Mülk ismi
Sayfa
1 Vatovidni 41 Vatoviti 160 Vatoviti 85/b Mondros** 81,
83
Vatopedi
2
3
Lavra 25
Yok
Lavra 40/a
Kondoya**
84
Lavra
Gomatoz**
81, 83
4 Pandkraatera
32 Pandokrat 154 Mandokratora
81/b-
82/a,
40/a
Pandokrato
nâm-ı diğer
Aleksi Pirgoz
84 Pantokrator
5
Ayo Pavlo
40
Ayo Pavlo
155
Ayo Pavlo
82/a-
82/b,
40/a
Ayo Pavlo
84
Ayiou Pavlou
6 Diyonsio 40 Diyoniseo 155 Diyonsiyo
82/a,
40/a
Diyonşad 84 Dionysiou
7 Filoseo
35 Filoseo
193 yok
yok
Philotheou
8 Balyanbelo 59 Palyanbelo 173 Palyanbelo 40/a yok
Palaiampela
9 Kutlumus 61 Kutlumus 154 Kutlumus 82/b yok
Koutlumus
10 yok
Yok
Plato
101/a yok
yok
11 yok
Yok
Dapay
40/a yok
yok
12 yok
Yok
yok
Petri nâm-ı
diğer Simo
Petro
81, 83 Simono Petra
13 yok
Yok
yok
Lastof(k)di 80,
83 yok
14 yok
Yok
yok
Harke
81,
83 yok
15 yok
Yok
yok
yok
yok
Mülklerin defterlerdeki isimleri
Mülklerin bağlı
bulundukları
manastırların
orijinal isimleri*
Sıra
V. Td. 490 (1568) VI. Td. 141 (1601)
VI. Td. 702 VI.
Td.
724 (1613)
Mülk ismi Sayfa Mülk ismi Varak
Mülk ismi
Sayfa
Mülk ismi
Sayfa
1
Mondros 142
Mondros
49/b
Mondros 96 Mondros 88 Vatopedi
2
Kondoya 169
Kondoya
64/b
Kondoya
126 Kondoya
118
Lavra
3
Gomatoz 143
Gomatoz
50/a
Gomatoz
96 Gomatoz
89
4
Pandokrato 168 Pandokrato 64/a Pandokralo 125
Pandokrato 117
Pantokratoros
5
Ayo Pavlo
168
Ayo Pavlo 64/b
Ayo Pavlo
126
Ayo Pavlo
118
Ayiou Pavlou
6
Diyonşad
168
Diyonşad
64/b
Diyonşad
126 Diyonşad 118 Dionysiou
7
yok
yok
yok yok
Philotheou
8
yok
yok
yok yok
Palaiampela
9
Kutlumuş 168
Kutlumus
64/b
Kutlumus 126 Kutlumus 118 Koutlumus
10 yok
yok
yok yok
yok
11 yok
yok
yok yok
yok
12 Petri 142
Petri
49/b
Petri 96
Petri 88
Simono
Petra
13 Lastod** 142
Lastod 49/b
Lastod 96
Lastod
88 yok
14 Hıraca** 142
Hıraca 50/a
Hıraca 97 Hıraca 89 yok
15 Ayolaros 142
Ayoros**
50/a
Ayoros 96 Ayoros
89 yok