Kitab indd
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
118 Əhməd Sami Elaydi yer tutan əsərlərdən biridir. Lakin təəssüf ki, bir neçə məqalə istisna olunmaqla, Azərbaycan ədəbi tənqidi bu əsəri indiyə- dək ciddi şəkildə dəyərləndirməmişdir (147, 171-174). Azərbaycan nəsrində son illərdə mənəvi dəyərlərə qayıdış problemi yazıçı Hüseynbala Mirələmovun «Gəlinlik palta- rı» romanında bədii təcəssümünü tapmışdır. Nəşr olunandan sonra romanın yalnız ədəbi tənqidin deyil, geniş ictimaiyyətin diqqətini cəlb etməsi mənəvi-əxlaqi dəyərlərə cəmiyyətin re- aksiyasını göstərməkdədir (52; 64; 65; 77; 107; 134). Professor Nizami Cəfərovun doğru müşahidə etdiyi kimi, Hüseynbala Mirələmovun «Gəlinlik paltarı» romanı «... bila- vasitə mənəviyyat problemlərinə həsr olunmuşdur. Əsərdə bir neçə ailənin taleyi timsalında bütövlükdə Azərbaycan cəmiy- yətində baş verən sosial-psixoloji proseslər təsvir edilmişdir. «Gəlinlik paltarı»nın müəllifi hər şeydən əvvəl belə bir fəlsəfi həqiqəti təsdiq edir ki, dərk olunmamış, qeyri məhdud azadlıq, volyuntarist, hüdudsuz demokratiya ictimai (və fərdi-insani!) mənəviyyat üçün olduqca böyük, bir sıra hallarda isə tamamilə qarşısıalınmaz təhlükədir» (52, s. 9). «Gəlinlik paltarı» romanında Fənayə, Zinayə, Haris, Fədai, Qadir, Faiq, Sərraf, Rəhilə kimi obrazlar yaradılmışdır. Romanda baş qəhrəman kimi təqdim olunan Fənayə obra- zının timsalında son illərdə Azərbaycan cəmiyyətində baş alıb gedən mənəvi aşınmaların insanların taleyində oynadığı mənfi rol açılıb göstərilmişdir. «Bir gecənin içində bir yaş böyümüsən. Qadınsan. Sən hə- yatının zirvəsini yaşamısan. Elə bu anlarda da həmin zirvə- dəsən. Bu zirvədə özünü necə hiss edirsən? O insanlar ki, bizə qəribə baxırlar, onlar səndən, məndən çox-çox aşağıdadırlar. Onlar bizi başa düşə bilməzlər. Onlar qayda-qanun əsiridirlər. – Haris, bu məqamda səninlə birgə olduğuma görə çox xoş- bəxtəm. Özün bilirsən ki, mən heç bir qayda-qanun tanımıram. – Fənayə, sən qadınlığını öz azadlığınla qazanmısan. Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanı 119 – Azadlıq özü xoşbəxtlikdir. Sən ki, bunu bilirsən. Sənin yaşa- dığın həyatın özü sənin azadlığının diktəsidir» (57, s. 211-121). Azərbaycan ədəbiyyatında «kənd nəsri»nin istedadlı nü- mayəndələrindən biri olan Əkrəm Əylislinin «Ətirşah Masan» romanı mənəvi-əxlaqi problemlərə həsr edilmiş əsərlərdən biri kimi maraq doğurur. Romanda bir kəndin timsalında son illərdə Azərbaycan xalqının mənəviyyatında özünü büruzə verən əx- laqi deformasiyalar, milli mentalitetə zidd olan xüsusiyyətlər diqqət mərkəzinə çəkilmiş, bədii təhlil obyektinə çevrilmişdir. Əkrəm Əylisli təsvir etdiyi hadisələr fonunda əxlaqi dəyər- lərin dağılmasının sosial-siyasi problemlərdən qaynaqlandığı- na diqqəti yönəldir. Belə ki, mülkiyyət formasının dəyişmə- si ilə yaranan yeni iqtisadi münasibətlər, işsizlik, gənclərin doğma yurd yerlərini tərk etməsi, korrupsiya, rüşvətxorluq, ədalətsizlik və bütün bunların yaratdığı problemlər insanların mənəviyyatca başqalaşmasına gətirib çıxarır. Yazıçının təsvir etdiyi kənd həm sosial, həm də mənəvi-əxlaqi problemlərdən əziyyət çəkməkdədir. Müəllifi n qənaətincə, cəmiyyətin hər hansı bir guşəsin- də baş verən mənəvi-əxlaqi naqisliklər əslində bütün ölkə- nin problemi kimi dəyərləndirilməlidir. Çünki mənəvi-əxlaqi məsələlər cəmiyyət üçün elə vacib faktordur ki, orda mövcud olan hər hansı problem zamanında islah olunmalıdır. Yazıçı mənəvi-əxlaqi dəyərlərin sıradan çıxması ilə kənd- lərdə yaşanan problemlər içərisində seksual məsələlərə xüsusi yer ayırır. Qeyri-etik səslənsə də, o, bu məsələni örtülü şəkildə deyil, açıq, birbaşa müzakirə obyektinə çevirir. Ümumiyyətlə, romanda bütün problemlərə yazıçı münasibəti açıq şəkildə özünü büruzə verməkdədir. Qeyd edək ki, bəzi tədqiqatlarda bu cəhət yazıçının üslubuna yad çalarlar kimi dəyərləndiril- məkdədir: «Ətirşah Masan»da müəllifi n sözü birbaşa deməsi, «açıq mətnə» meyil etməsi diqqətdən yayınmır. Əlbəttə, bu üs- lubla da roman yazmaq mümkündür. Ancaq Əkrəm Əylislidə 120 Əhməd Sami Elaydi bu, alınmır. Onun öz üslubu buna müqavimət göstərir. O, səmi- mi yazıçı kimi sözü yaşayıb ifadə etdiyinə görə məna duyulur, birbaşa təsvirsiz də predmet göz önündə canlanırdı. «Ətirşah Masan»da üslub bu məziyyətini də itirir, hadisələrin, xarakter- lərin təsvirində canlılıq, əyanilik zəifl əyir. «Açıq mətn» güclü analitik düşüncə tələb edir. Əkrəm isə emosional yaşantılar, sözünün hissi çalarları ilə güclüdür» (148, s. 156). Müəllif, eyni zamanda, əxlaqi baxımdan pozulmuş kənd sakinlərinin şəhərdə davam edən həyatlarını təsvir edir. Bu mənada romanda Sürəyya obrazı daha səciyyəvidir. O, şəhərə gələndən sonra qısa bir müddət ərzində ev-eşik sahibi olur, işə düzəlir, millət vəkili «seçilir». «Bakıya gəlməyindən cəmi üçcə gün keçmiş orta təhsilli Sülü tanınmış bir qəzetdə necə işə düzələ bilərdi və heç yerdə bir pasport qeydiyyatı olma- yan Sürəyya Ətirşah, kənddən gəlməyindən heç iki il də keç- məmiş, Bakı şəhərində nə yolla və hansı əsasla mənzil sahibi ola bilərdi? ... Və əgər bu bivəfa dünyada təsadüfl ə qanunauy- ğunluq bir bezin iki qırağı deyildirsə, onda nəyə görə 1991-ci ilin ilk baharında Yazıçılar Birliyində, hələ təzəcə təsis olun- muş, «Sarı dana» mükafatını (ilk dəfə) «525-ci qəzet»də çıxan «Çəpiş olmaq istəyirəm» adlı lirik poemanın müəllifi Sürəyya Ətirşah almalıydı?.. Və 1996-cı ilin parlament seçkilərində İRREHPE partiyasından deputatlığı qeydə alınan 11 nəfər ir- rehpeçinin içindən niyə məhz Sürəyya Ətirşah namizədliyi bü- tün instansiyalardan şıppıltıyla keçməliydi?» (51, s. 33). Romanda diqqəti çəkən məqamlardan biri cəmiyyətin mad- di yönümdən təbəqələşmə məsələsidir. Bu mühüm problem müstəqillik dövründə çap olunan nəsr nümunələrində, o cüm- lədən romanlarda müxtəlif aspektlərdə qələmə alınır. «Ətirşah Masan»da təbəqələşmə probleminə xüsusi diqqət yetirən yazıçı məsələnin aktuallığını aşağıdakı kimi səciyyələndirir: «Dükanda bir tay unu 5-6 «şirvana» satırlar və bu kənddə neçə-neçə adamın maaşı, pensiyası da elə 5-6 «şivran» idi. Camaatın çoxu yandır- Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|