Koqnitiv nəzəriyyə və ya koqnitiv model əsaslı yanaşma

Model əsaslı yanaşmanın üstünlükləri
• İş prosesində və ya prosesin sonunda tətbiq oluna bilər.
• Digərlərindən daha ucuz yanaşmadır.
• Dəyişikliklər üçün ən yüksək səviyyədə verilənləri saxlaya bilir.
Model əsaslı yanaşmanın dezavantajları
• Müəyyən bir təcrübə, müvafiq model haqqında bilik və təcrübəyə sahib olmadan müraciət etmək çox çətindir.
• Modellər üzrə təhsil alan mütəxəssislərin sayı məhduddur.
• Tətbiq sahəsində məhdudiyyətlər var. Addım-addım müəyyənləşdirilə bilən tapşırıqlarda (teleoperator xidmətləri kimi) daha asan tətbiq oluna bilsə də, mürəkkəb sistemlərdə tətbiq olunması çətindir.

İstifadəyə yararlılıq və göz hərəkətlərini izləmə sistemi - Eye Tracker

Yaşadığımız informasiya əsrində ən sürətli və ən dəqiq şəkildə məlumat əldə etmək insanların ən vacib ehtiyaclarından biridir. Bununla birlikdə məlumat axtarmaq, dizayn məsələlərinə görə çox vaxt zəhmətli bir fəaliyyətə çevrilir. Bu səbəbdən, fərdlərin müxtəlif mühitlərdə axtardıqları məlumata daha asan çatmaları üçün elmi araşdırmalar işığında əldə edilən qərarların əhəmiyyəti artmışdır. Bu çərçivədə, kompüter interfeysində və ya ətraf mühitdə məlumat axtararkən insanların hara və nə qədər baxdıqları barədə qərəzsiz və kəmiyyət məlumatları göz hərəkətini izləmə texnologiyasının (Göz izləyicisi-Eye tracker) köməyilə əldə edilə bilər. Göz hərəkəti məlumatları, insanların hara diqqət yetirdikləri, hansı məlumatları görməzdən gəldikləri və ən çox nədən narahat olduqları barədə məlumat verir.
Gözlər zehnin pəncərəsidir və dünyanın qavranılmasında ən mühm yeri tutur. Bu səbəbdən göz hərəkətlərini izləmək və qeyd etmək, zehində gedən prosesləri anlamaq üçün istifadə edilən təsirli üsullardan biridir. Göz hərəkətini izləmə və qeyd etmə texnologiyasının tətbiq oluna biləcəyi bir çox sahələr var. Bu sahələrin bir neçə nümunəsi aşağıdakılardır:
• Web səhifələrin dizaynı
• Vizual materialdan istifadə
• Zehni proseslər
• Sürücü / pilot davranışı
• Fəaliyyət ardıcıllığı
• Danışıq və qavrayış
• Reklamlar, alış-veriş
Göz hərəkətlərini izləmək və qeyd etmək üçün istifadə olunan iki əsas texnologiya mövcuddur. Bunlar masaüstü və mobil göz izləmə cihazlarıdır. Masaüstü göz izləmə cihazları bir kompüter ekranı ilə birləşdirilir və ekranda oturan istifadəçilərin ekrana harada, nə qədər və neçə dəfə baxması barədə anında məlumat verir. İnsanın diqqətinin hara cəmləşdiyi, məqsədi və zehni vəziyyəti haqqında da məlumat vermək mümkündür. Göz izləmə cihazından rəqəmsal və görsel olaraq əldə edilə bilən bu məlumatlar sayəsində, istifadəçilərin interfeyslə necə qarşılıqlı əlaqədə olduğu barədə məlumat əldə edilir və interfeyslərin daha məhsuldar və səmərəli bir hala gətitilməsi üçün nəyin lazım olduğu müəyyənləşdirilir. Şəkil 4.11-dəki nümunədə bir qəzetin onlayn səhifəsinin oxunması zamanı oxucunun gözlərinin harada cəmləşdiyi barədə məlumat bir göz hərəkətini izləmə cihazı ilə qeyd olunur. Tünd hissələr səhifədəki ən çox baxılan sahələri, daha açıq tünd olanlar daha az baxılanı, digər nöqtələr isə ümumiyyətlə görünməyən sahələri göstərir. Göründüyü kimi, əsas xəbər başlıqları daha çox diqqəti cəlb etdi və səhifənin sol tərəfinə çox baxılmadı.
Mobil göz izləmə cihazı isə, adətən, istifadəçinin başına taxdığı xüsusi bir eynəyə quraşdırılır və ekranın qarşısında deyil, ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqə zamanı şəxsin hara baxdığını qeyd edir (Şəkil 4.9). Məsələn, nəqliyyat vasitəsini idarə edən bir şəxsin yol nişanlarına diqqət yetirməsi və ya müştərilərin bir baqqal mağazasında alış-veriş edərkən hansı rəflərin / məhsulların üzərində dayandığı kimi məsələlərdə gözün fokuslandığı yerlər bu cihazların köməyilə qeyd və daha sonra analiz edilə bilir.
Masaüstü göz hərəkətini izləmə texnologiyası 2006-cı ildən bəri ODTÜ Kompüter Mərkəzindəki İKQƏ Tədqiqat və Tətbiq Laboratoriyasında tədqiqatçıların araşdırmaları üçün açıqdır. Ətraflı məlumat laboratoriyanın web saytından əldə edilə bilər: http: //İKİ.cc.metu.edu.tr
Türkiyədəki ilk mobil göz hərəkəti izləmə sistemi də 2010-cu ilin əvvəlində ODTÜ MODSIMMER -də qurulan İnsan Amili Tədqiqat bölməsində tədqiqatçılar tərəfindən hazırlanmış və istifadəyə verilmişdir.