Korparativ boshqaruv

t
T
t
t
t
E
X
H
К
ИД
+
-
=
å
=
1
1
1
0
Agar daromadlilik indeksi birga teng yoki undan katta bo‘lsa, investitsion
loyiha samarali, aks holda esa samarasiz hisoblanadi.
3) Ichki daromadlilik normasi (IDN) - keltirilgan samara miqdori keltirilgan
investitsiya miqdoriga teng bo‘lgan xoldagi diskont normasi (E
ich
), ya’ni E
ich
(IDN)
quyidagi tenglik orqali aniqlanadi:
(
)
(
)
(
)
å
å
=
=
+
=
+
-
Т
t
T
t
t
ич
t
t
ич
t
t
E
K
E
Х
Н
0
0
1
1
1
Ushbu formula asosida aniqlangan daromadlilik normasi miqdori investorning
kapitalga talab qiluvchi daromad miqdori bilan taqqoslanadi. Agar IDN talab
qilinuvchi daromad normasiga teng yoki undan katta bo‘lsa, u holda loyiha samarali

---

13
hisoblanadi.
4)Investitsiyalarning qoplanish muddati (T
i
) - investitsion loyihani amalga
oshirishni boshlashdan to natijalarga erishishgacha bo‘lgan minimal vaqt muddati. U
quyidagi formula asosida aniqlanadi:
м
с
и
П
И
T
=
Bu erda:
I
s
– sof investitsiyalar;
P
m
– loyiha keltiruvchi o‘rtacha yillik pul mablag‘lari oqimi, so‘m.
SHu bilan birga qoplanish muddati loyihaning daromadliligi ko‘rsatkichi
hisoblanmaydi. SHu sababli amaliyotda investitsiyalar birlamchi kapital (qo‘yilma)ga
nisbatan daromadlilik ko‘rsatkichi orqali ko‘rib chiqiladi hamda quyidagi formula
asosida hisoblanadi:
100
´
=
К
M
Д
н
u
Bu erda:
D
u
–investitsiyalar daromadi, % da;
M
n
– soliqlar to‘langandan so‘ng qolgan foyda, so‘m;
K - investitsiyalar (boshlang‘ich).
U yoki bu investitsion loyihani tanlash to‘g‘risida qaror qabul qilishda
korxonalar quyidagi savollarga javob berishi lozim:
*
ishlab chiqarishdagi bugungi holat qancha davom etishi mumkin va bozorda
mahsulotga (ish, xizmatga) bo‘lgan talab qanday;
*
kapital kiritish uchun imkoniyatlar qanday;
*
raqobatchilik faoliyati qanday;
*
qanday muvaffaqiyat omillari mavjud;
*
yangi bozorga kirish uchun qanday imkoniyatlar mavjud.
Iqtisodiy samaradorlikni baholashning
ikkinchi holatida
, ya’ni mablag‘larni
mavjud ishlab chiqarishga kiritishda quyidagi ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi:
a) investitsiyalarning har bir so‘miga to‘g‘ri keluvchi qo‘shimcha mahsulot
quyidagi formula asosida aniqlanadi:

---

14
(
)
к
И
ЯМ
ЯМ
Э
0
1
-
=
Bu erda:
E –investitsiyalar samaradorligi;
YAM
o
, YAM
1
– yalpi mahsulot, mos ravishda birlamchi va qo‘shimcha
investitsiyalarda;
I
k
– qo‘shimcha investitsiyalar miqdori.
b)investitsiyalarning har bir so‘miga tannarxning pasayishi:
(
)
к
И
ТН
ТН
Q
Э
1
0
-
=
Bu erda:
TN
0
, TN
1
- mahsulot birligi tannarxi, mos ravishda, birlamchi va qo‘shimcha
investitsiyalarda;
Q – qo‘shimcha investitsiyalar kiritilgandan keyingi yillik mahsulot hajmi,
natural o‘lchov birl.
v)investitsiyalarning har bir so‘miga mahsulot ishlab chiqarishdagi mehnat
xarajatlarini qisqartirish:
(
)
д
И
М
М
Q
Э
1
0
-
=
Bu erda:
M
0
, M
1
– mahsulot birligiga ishlab chiqarishda sarflanuvchi mehnat xarajatlari,
mos ravishda qo‘shimcha investitsiyalar kiritilguncha va undan so‘ng
g)investitsiyalarning har bir so‘miga foydani oshirish:
(
)
д
И
Ф
Ф
Q
Э
0
1
-
=

---

15
Bu erda:
F
0
, F
1
– mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi foyda, mos ravishda qo‘shimcha
investitsiyalar kiritilguncha va undan so‘ng.
e) investitsiyalarning qoplanish muddati.
Investitsiyalar samaradorligini keltirilgan formulalar asosida (boshqaruv
darajasini inobatga olgan holda) aniqlash ishlab chiqarishni rivojlantirishga qancha
miqdorda investitsiya kiritilgan va uning natijasi qanday degan savolga javob beradi,
ya’ni u investitsiyalarning mutlaq (absolyut) samaradorligini tavsiflaydi.
Amaliyotda ko‘pincha investitsion qarorlarning turli xil variantlari ko‘rib
chiqilib, ulardan eng maqbulini tanlab olishga harakat qilinadi. Bu maqsadda kapital
qo‘yilmalarning solishtirma iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari qo‘llanib, ular
quyidagi formula asosida aniqlanadi:
E
n
q TN q E
n
×K min
Bu erda:
TN - mahsulot tannarxi;
K - kapital qo‘yilmalar;
E
n
- kapital qo‘yilmalarning samaradorlik normasi.
Agar investitsion qarorlarning bir nechta variantlari ko‘rib chiqiladigan bo‘lsa,
keltirilgan xarajatlar eng minimal bo‘lgan variant tanlab olinadi.
Iqtisodiy samardorlikni baholash jarayonida kiritiluvchi investitsiyalarning
qoplanish muddatini aniqlashning o‘ziga xos o‘rni bo‘lib, u quyidagi formula asosida
aniqlanadi:
T
ok
q K / (F
r1
– F
r0
)
Bu erda:
K - asosiy ishlab chiqarish fondlariga kiritiluvchi kapital qo‘yilmalar hajmi;
F
r1
- rejalashtirilayotgan davrning so‘nggi yilidagi foyda;
F
r0
- bazis yildagi foyda (rejadan oldingi davrning so‘nggi yili).
Kapital qo‘yilmalarning samaradorlik koeffitsienti qoplanish mudatiga teskari
bo‘lgan kattalikdir. U quyidagi formula asosida hisoblanadi:
E q (F
r1
– F
r0
) / K

---

16
Vaqt omili, ayniqsa, investor (buyurtmachi) nuqtai nazaridan kiritilayotgan
resurslarning haqiqiy samaradorligini ta’minlashda katta ahamiyat kasb etadi. SHu
sababli qurilish, qayta tiklash va kengaytirish, shuningdek, mavjud ishlab chiqarishni
zamonaviylashtirish ishlari qanchalik tez bajarilsa, investor va pudratchi uchun
shunchalik foydali bo‘ladi. qurilgan ob’ektni muddatidan avval foydalanishga
topshirishdan olinuvchi qo‘shimcha foyda (E
kf
) orqali iqtisodiy samara quyidagi
formula asosida aniqlanadi:
E
kf
= E
n
F (T
sh
– T
a
)
Bu erda:
E
n
- samaradorlikning normativ koeffitsienti;
F - muddatidan avval foydalanishga topshiriluvchi asosiy fondlar qiymati;
T
sh
- ob’ektni foydalanishga topshirishning shartnomadagi muddati;
T
a
- ob’ektni foydalanishga topshirishning amaldagi muddati.
Ob’ektlarni foydalanishga topshirishning shartnomadagi va amaldagi muddatlari
o‘rtasidagi farq mazkur formulada (T
sh
– T
a
) yil ulushida aks ettirilishi lozim (vaqt
ko‘rsatkichi). Agar T
sh
< T
a
bo‘lsa, ya’ni ob’ektni foydalanishga topshirish muddati
o‘tib ketadigan bo‘lsa, investor kutilayotgan foydani olishdan mahrum bo‘ladi va
boshqa chiqimlarga duch kelib, bu narsa hisobiy samaraning salbiy bo‘lishiga olib
keladi. SHu sababli qurilish yoki korxonani qayta tiklash va kengaytirish ishlari,
ob’ektlarning sifat ko‘rsatkichlariga ta’sir ko‘rsatmagan holda qanchalik tez amalga
oshirilsa, investitsiyalar samaradorligi mos ravishda shunchalik yuqori bo‘ladi.

---

17