Korporativ boshqaruv

Reja:

1. 
   Moliyaviy menejment fanining nazariy asoslari va rivojlanish tarixi
   
2. 
   Moliyaviy menejmentda boshqarish ob’ekti va sub’ekti
   
3. 
   Moliyaviy menejmentning maqsad va vazifalari
   

Tayanch so'z va iboralar: moliya,moliyaviymenejment, arbitraj, pulfondlari, moliyaviyresurslar, rejalashtirish, motivatsiya, nazorat, moliyaviymenejer.

1. 
   Moliyaviy menejment fanining nazariy asoslari va rivojlanish tarihi
   

Moliyaviy menejmentning mustaqil fan sifatida shakllanishi yaqin o’tmishga borib taqaladi. XX asrning ikkinchi yarmiga kelib bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda turli mulkchilik shakllarining paydo bo’lishi, iqtisodiyotni bozor qonuniyatlariga asoslangan holda boshqarish tizimining takomillashuvi, biznesning turlari va zamonaviy yo’nalishlarini vujudga kelishi hamda ular faoliyatlarini samarali amalga oshirishda oqilona boshqaruv qarorlarini qabul qilish, ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish sohalarida moliyaviy resurslarning ahamiyati va ularni optimal boshqarishni tashkil qilish va shu kabilar, moliyaviy menejmentni mustaqil fan sifatida shakllanishiga muhim turtki bo’ldi.

Fanning dastlabki nazariy elementlari XX-asrning 30-yillarida paydo bo’la boshlagan. Xususan, Dj. Vilyams tomonidan 1938 yilda, «moliyaviy aktivlarning qiymatini baxolash» modelini yaratilishi moliyaviy menejment fanining nazariyasini shakllanishiga muhim turtki bo’lgan. 60-yillarga kelib G.Markovitsa, U.Sharpa, Dj.Mossina kabi olimlar tomonidan, moliyaviy aktivlarning daromadliligini baxolash modelining (Capital Asset Pricing Model, CAPM) ishlab chiqilishi yuqoridagi nazariyaning keyingi rivojlanish bosqichi bo’ldi. Bundan tashqari ushbu yo’nalishda ko’plab iqtisodchi olimlar tomonidan ilmiy izlanishlar amalga oshirilgan, jumladan: “Optsion baho shakllanish nazariyasi” (“Option Pricing Theory”). Optsionlardan foydalanishni o’z ichiga olgan investitsion strategiyalar, ko’plab mashxur olimlar, shu jumladan V.Sharp, R.Merton, F.Blek, M.Shoulz ishlarida ko’rib chiqilgan. Optsion baho shakllanishga bag’ishlangan nazariyalarda, qimmatli qog’ozlar bozorining turli ishtirokchilarini optsionlar bilan savdo qilish tizimlari yoritilgan va taqqoslangan. V.Sharp tomonidan 0 vaqtdagi optsionning ichki (haqiqiy) qiymatini aniqlash imkonini beruvchi, optsion qiymatini baholashning binominal modeli ishlab chiqilgan.
Lekin, optsionni amal qilishining butun davri mobaynida asosiy aktivni doimiy o’zgaruvchanligi va tavakkalchiliksiz o’zgarmas stavkani ko’zda tutuvchi asosiy aktiv va optsionning ayrim kombinatsiyasini o’z ichiga olgan, tavakkachiliksiz portfelni tuzish yo’li bilan xedjirlash g’oyasiga asoslangan Blek Shoulz modeli optsion baho shakllanish nazariyasida asosiy o’rinni egallaydi.
Stiven Ross tomonidan ishlab chiqilgan “Arbitraj baho shakllanish nazariyasi” (“Arbitrage Pricing Theory”) (ART) tavakkalchilikni oshirmasdan o’z portfeli daromadliligini orttirish imkoniyatidan, har bir sarmoyador foydalanishga intilishi
g’oyasiga asoslanadi. Arbitraj portfel yordamida bunday imkoniyat amalga oshirilishi mumkin.
Moliyaviy menejmentda arbitraj (arbitrage) deganda bir xil aktivlarga turli baholardan foydalanish yo’li bilan tavakkalchiliksiz daromad olish tushuniladi. Arbitraj keng tarqalgan investitsion taktika bo’lib hisoblanadi va bir davrning o’zida bir xil aktivlarni (yoki uning funktsional ekvivalentini) nisbatan yuqori baholarda sotish va nisbatan past narxlarda sotib olishdan iborat.
Arbitraj qimmatli qog’ozlarning zamonaviy samarali bozorlarini (bozor oldi sotdi bitimlarining majmui) muhim tarkibiy qismi bo’lib hisoblanadi. Tariflar bo’yicha arbitraj amaliyotlardan olingan daromadlar tavakkalchiliksiz bo’lganligi bois, barcha sarmoyadorlar bu kabi daromadlarni olishga intiladi va buning uchun barcha imkoniyatlardan foydalanadi. Qimmatli qog’oz o’zining investitsion tavsiflariga ko’ra arbitrajga qay darajada muvofiqligini aniqlash talab etiladi xolos.
Arbitraj amaliyotlar uchun qimmatli qog’ozlar yoki portfel tanlovi qo’yidagilarga asoslanadi:

1. 
   qimmatli qog’ozning haqiqiy daromadliligi ikki elementni o’z ichiga oladi: kutilayotgan (normal) va noaniq (tavakkalli) daromad;
   
2. 
   qimmatli qog’ozning daromadliligiga ayrim noma’lum omillar ta’sir ko’rsatadi.
   

Shu bois, qimmatli qog’ozlar daromadliligiga ta’sir etuvchi omillar tahlili, tanlovning asosiy usullaridan biri bo’lib hisoblanadi. Bunda o’xshash omillarga sezgirligi bir xil bo’lgan qimmatli qog’ozlar yoki portfel birdek kutilayotgan daromadga ega bo’lishi nazarda tutilgan.
Arbitraj portfel o’zining joriy portfelini kutilayotgan daromadliligini oshirish uchun sarmoyador tomonidan shaklantirilib, qo’shimcha mablag’lar talab etmaydi va unga hech qanday tavakkalchilik ta’sir ko’rsatmaydi. Boshqacha aytganda, arbitraj portfel nolga teng bo’lgan omilsiz tavakkalchilikka (omillar ta’siri nolga teng) ega bo’lishi lozim. Haqiqatda tavakkalchilik doimo mavjud, biroq arbitraj portfel holatida u sezilarsiz bo’lib, unga e’tibor bermasa ham bo’ladi.
Arbitraj baho shakllanish nazariyasining asosiy g’oyasini matematik formallashtirish omilli deb nomlangan bir nechta modellarda namoyon bo’ladi. Umuman olganda amaliyotda, bir omilli, ikki omilli va ko’p omilli modellar mavjud.
50-yillarning ikkinchi yarmiga D.Dyuran, F.Modilyani va M.Miller kabi olimlar tomonidan moliyaviy menejmentning muhim nazariy elementlaridan hisoblangan kapitalning tarkibi va moliyalashtirish manbalari yo’nalishlarida muntazam ravishda ilmiy tadqiqotlar olib borish natijasida “kapital strukturasi nazariyasi” ishlab chiqilgan. “Kapital strukturasi nazariyasi”ni ishlab chiqish bilan ko’plab mualliflar shug’ullangan, bular orasida “Kapital qiymati, korporativ moliya va investitsiyalar nazariyasi” nomli asarni 1958 yilda chop etgan F.Modilyani va M.Miller birinchilardan sanaladi. Kapital strukturasi nazariyasi moliyaviy menejmentning quyidagi birinchi darajali savollariga javob beradi: tabirkorlik faoliyatini boshlash va yuritish uchun zarur va etarli bo’lgan kapitalni shakllantirish hamda jalb qilingan mablag’larni samarali (foydali) joylashtirish.
Korxona passivlari ikki asosiy guruhdan tashkil topgan moliyalashtirish manbalaridan iborat: o’z (ichki) va chetdan jalb qilingan (qarz) mablag’lar. Bunda u yoki bu manbani shakllantirish korxona uchun birdek kechmaydi. Jalb qilingan kapital qiymati har bir manbani saqlab turish va faoliyatni zarar bilan yakunlamaslik bo’yicha jarajatlarni qoplash uchun zarur bo’lgan daromadning minimal darajasini ifodalaydi. Kapital qiymatini miqdor jihatdan baholash korxonani moliyalashtirish manbalarining muqobil variantlarini tanlab olishda muhim ahamiyatga ega.
Korxonani moliyalashtirish manbalari qiymatini aniqlash uchun o’z va qarz mablag’i o’rtasidagi nisbatga bog’liq bo’lgan va uning o’zgarishi bilan o’zgarib boruvchi, jalb qilingan kapitalning o’rtacha qiymati hisoblanadi. Bunda o’z va qarz mablag’lar qiymatini o’zgarish sur’atlari turlicha bo’lishi mumkin. Shu tariqa, aktsiyadorlar qarz mablag’lari qiymatini oshishiga tezkor munosabat bildira olmaydi va o’z qo’yilmalari bo’yicha o’sib boruvchi tavakkalchilik uchun tovon sifatida dividendlarni ko’paytirishni talab qilishi mumkin.
Mazkur nazariya mualliflari, aksariyat hollarda kapital strukturasi deb nomlanuvchi, moliyalashtirish manbalari strukturasini samarali boshqarish muammosini hal qilish bo’yicha ikki yondashuvni taklif etadi. Shu vaqtning o’zida, boshqa mualliflar moliyalashtirish strukturasi deganda barcha moliyalashtirish manbalarini, kapital strukturasi deganda esa faqatgina uzoq muddatli manbalarni (o’z va uzoq muddatli qarz kapitalini) nazarda tutadi.
Birinchi yondashuv tarafdorlarining fikricha, moliyalashtirish manbalarining qiymati ularning strukturasiga bog’liq. Bunda kapitalning o’rtacha qiymati minimal va mos ravishda korxonaning bozor qiymati maksimal bo’lgan moliyalashtirishning maqbul strukturasi mavjud. Ikkinchi yondashuv tarafdorlari, shu jumladan F.Modilyani va M.Miller aksincha, qarz kapital qiymati va korxonaning bozor qiymatining o’zaro aloqadorligini rad etib, moliyalashtirish manbalari qiymatini pasaytirish hisobiga korxona bozor qiymatini oshirish mumkin emasligi haqidagi fikrni ilgari suradi.
F.Modilyani va M.Miller yondashuviga ko’ra korxona aktsiyalari aylanmasi amaliyotlar hajmi, aktsiyalar bozor bahosi ularning ichki qiymatiga qanchalik mosligiga bog’liq bo’lgan qimmatli qog’ozlarning samarali bozorida amalga oshiriladi.
Bozor bahosi ko’plab omillarga, shu jumladan asosiy omil sifatida ko’rib chiqiluvchi axborotga bog’liq. Shu tariqa, bozorning samaradorlik darajasi axborotni baholarga ta’sir etish tezligiga bog’liq xolda o’zgaradi. Bunda iqtisodiy samaradorlik emas, axborotning samarasi tushuniladi. Bozordagi axborotni olishda uning barcha ishtirokchilari birdek imkoniyata ega emas. Halqaro amaliyotda simmetrik va assimmetrik axborotlar mavjud. Birinchi xolatda axborotdan barcha foydalanishi mumkin va bu hech qanday afzalliklarni bermaydi; ikkinchi holatda axborotdan faqatgina bozorning muayayn ishtirokchilari foydalanishi mumkin va bu ularga ma’lum afzalliklarni beradi.
Bozor samaradorligining uch darajasi mavjud: past, o’rta va yuqori. Samaradorlikning past darajasi aktsiyalarning joriy bozor baholari o’tgan davrlardagi baholar dinamikasini to’liq aks ettirilishini bildiradi. Samaradorlikning o’rtacha
darajasi aktsiyalaming joriy bozor baholari nafaqat o’tgan davrlardagi baholar dinamikasini, balki barcha foydalanish imkoniyatiga ega bo’lgan axborotlarni to’liq aks ettirilishini bildiradi. Samaradorlikning yuqori darajasi aktsiyalarning joriy bozor baholari o’tgan davrlardagi baholar dinamikasini, shuningdek barchaga ma’lum va cheklangan axborotlarni aks ettirilishini bildiradi. Shunday qilib, axborotlardan barcha ishtirokchilar foydalanish imkoniyatiga ega bo’lsada, xech biri ortiqcha daromad olish imkoniyatiga ega bo’lmaydi.
F.Modilyani va M.Miller amal qilinishi natijasida bozor samarali bo’lishi mumkin bo’lgan qo’yidagi shartlarni belgilaydi:

1. 
   transaktsion xarajatlarning yo’qligi;
   
2. 
   axborotdan bozor ishtirokchilarining barchasi foydalanish imkoniyatiga egaligi;
   
3. 
   sarmoyadorlar xatti xarakatlarining oqilonaligi.
   

Bozor samaradorligining qayd qilingan shartlariga muvofiq F.Modilyani va M.Miller quyidagi fikrlarni ilgari suradi:

1. 
   korxonaning bozor qiymati kapital strukturasiga bog’liq emas va mazkur korxonaning tavakkalchilik yo’nalishiga mos bo’lgan stavka bo’yicha uni joriy (operatsion) foydasining kapitallashuvi yordamida aniqlanadi;
   
2. 
   moliyaviy jihatdan bog’liq bo’lgan korxona o’z kapitalining qiymati moliyaviy jihatdan bog’liq bo’lmagan korxona o’z kapitalining qiymati va tavakkalchilik uchun mukofotlar yig’idisiga teng; bunda tavakkalchilik uchun mukofot o’z va qarz mablag’lar ayrimasini moliyaviy dastak miqdoriga ko’paytmasiga teng.
   

Mazkur yondashuvlarga asoslangan holda mualliflar, nisbatan arzon moliyalashtirish manbalarini jalb qilish yordamida kapital strukturasining o’zgarishi, korxona qiymatining oshishiga xizmat qilmaydi degan g’oyalarni ilgari suradilar. Yuqoridagi sanab o’tilgan va boshqa moliyaning zamonaviy nazariyalarini rivojlanishi va takomillashuvi bilan bir qatorda moliyaviy menejment fani mustaqil fan sifatida vujudga keldi. Moliyaviy menejment fani bo’yicha dastlabki darslik va adabiyotlar 60-yillarning boshlarida nashr qilindi. Moliyaviy menejment fanining mustaqil fan sifatida paydo bo’lishi va shakllanishida, uzoq yillik tarixga ega bo’lgan “Moliya” va “Buxgalteriya hisobi” kabi fanlar asos bo’lgan.

2. 
   Moliyaviy menejmentda boshqarish ob’ekti va sub’ekti
   

Hozirgi kunda moliyaviy resurslarni boshqarish har bir korxona oldida turgan eng asosiy va strategik vazifalardan biri hisoblanadi. Bu yo’nalishning korxonani boshqarish tizimida strategik ahamiyatga egaligi moliyaviy resurslar va boshqa resurslar (moddiy resurslar, mehnat resurslari va boshqalar)ni jalb qilishning o’zaro bog’liqligi bilan izohlanadi. Bunday o’zaro bog’liqlikning ratsional, maqsadga muvofiq va samarali tashkil etilishi ko’p jihatdan korxona iqtisodiy barqarorligini belgilab beradi, shuningdek iqtisodiy sub’ekt faoliyatidan manfaatdor bo’lgan mulkdorlar, xodimlar, kontragentlar, davlat va jamiyat moddiy farovonligi o’sishiga xizmat qiladi.

Bozor iqtisodiyotida moliyaviy resurslarning (muhim) ahamiyatga egaligi ularni boshqarishning funktsiyalarini belgilab beruvchi mustaqil faoliyat sifatida moliyaviy menejmentni tashkil etish zaruriyatini shart qilib qo’yadi.