Koxlear implantli bolalar bilan ish

MAXSUS ATAMALAR LUG’ATI
Abilitasiya — rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolaning hayotga moslashishga yo‘naltirilgan davolash va pedagogik chora-tadbirlar tizimi.
Faol (ekspressiv) lug‘at — bola nutqida foydalanadigan so‘zlar, ularning ma'nosini tushunish; bu so‘zlarning talaffuzi juda to‘g‘ri bo‘lmasligi mumkin.
Rivojlanishning hozirgi darajasi - bu hozirgi paytda bola tomonidan shakllangan ko‘nikmalar. Bu bola mustaqil ravishda bajarishi mumkin bo‘lgan vazifalar bilan tavsiflanadi. U "yaqin rivojlanish zonasi" tushunchasidan farq qiladi. Tushuncha L.S. Vigotskiy tomonidan kiritilgan..
Muqobil va augmentativ (qo‘shimcha) kommunikasiya (AAK) — bu og‘zaki nutqni rivojlantirishda jiddiy muammoli bolalar/kattalarga o‘zlarini ifoda etish va nima bo‘layotganini yaxshiroq tushunishga yordam beradigan vositalar va tizimlar (PECS tizimlari, MAKATON, karlarning imo-ishoralari). Ular yondosh kasalliklar mavjud (autizm, aqliy zaiflik, miya yarim falaj) bolalarni reabilitasiya qilishda koxlear implantasiyadan keyin qo‘llaniladi..
Artikulyasiya — so‘zlar yoki nutq tovushlari talaffuzi.
Audiogramma — turli chastotalardagi ohanglar uchun eshitish chegaralarini tavsiflovchi grafik. Tonall audiometriya natijasi.
Audiolog — eshitish buzilishlarini tashxislovchi mutaxassis, eshitish moslamalarini tanlaydi va sozlaydi, KI prosessorlarini sozlaydi. Rossiyada odatda buni otorinolaringolog-surdolog bajaradi.
Audiometriya (tonal audiometriya) — eshitishni baholashning asosiy klinik usuli, uning yordamida eshitish chegaralari – odam eshitadigan turli chastotalardagi eng sokin tovushlar darajasi aniqlanadi. Ushbu natijalar audiogramma grafigi shaklida qo‘llaniladi.
Bilingval usul — eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni og‘zaki va daktil nutq bilan birga karlarning og‘zaki imo-ishora tilidan foydalanishni, o‘qishni o‘z ichiga olgan o‘qitish usuli.
Binaural eshitish —tovushlarni ikkala quloq bilan idrok etish, keyin esa ularni bosh miyaning simmetrik eshitish markazida qayta ishlash.
Ikki tomonlama Koklear implantasiya -bolaning o‘ng va chap qulog‘ida Koklear implantlarning mavjudligi.
Verbotonal usul — eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarga nutqni o‘rgatish usuli. XX asrning 50- yillarida P. Guberin tomonidan ishlab chiqilgan. Usulning tarkibiy qismlari qolgan eshitish darajasini tashxislash va rivojlantirish, tebranish, ritmik va musiqiy stimulyasiya, audio-vizual kurs, ota-onalarni o‘qitish uchun maxsus uskunalardan iborat. "Og‘zaki" usullar guruhiga kiradi..
Tovush balandligi — tovush darajasining sub'ektiv belgilari.
Gers — tovush chastotasini o‘lchash birligi, soniyada tebranish soniga mos keladi.
Karlik – bu eshitish holati, unda odam faqat juda baland tovushlarni yaqin masofada eshitadi yoki hech qanday tovushni eshitmaydi (eshitish chegaralari 90 dB dan katta). Chig‘anoq va eshitish nerv reseptorlari shikastlanishi xos hisoblanadi.
Tovush balandligi — tovush intensivligining sub'ektiv belgisidir, bu tovushni idrok etishda odamning eshitish sezgilarining kuchini tavsiflaydi.
Daktil alifbo - alfavit harflarini bildiruvchi barmoq holatlari, eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni o‘qitish va ular bilan muloqot qilishda tovush talaffuzini rivojlantirishda, so‘zning harf tarkibini aniqlashtirishda qo‘llaniladi.
Daktil nutq (daktillash) — daktil alifbo yordamida muloqot.
Desibel (dB) — tovush intensivligi (darajasi) o‘lchov birligi.
Difraksiya — tovush yo‘lida joylashgan buyumlarni aylanib o‘tish. Bu tovushning zaiflashuvi va buzilishiga olib keladi.
Dolingval (erta kar bo‘lgan) bolalar — nutqni o‘zlashtirishgacha eshitishi yo‘qolgan bolalar.
Imo-ishora nutq (ishora tili ) — maxsus imo-ishoralardan tashkil topgan ishora tili. So‘zlashuv va hisob-kitob imo-ishora nutqi mavjud. Kal'kulyasiya imo-ishora nutqi grammatikasiga og‘zaki nutq to‘g‘ri keladi. So‘zlashuv imo-ishora nutqida bitta imo-ishora so‘zni, so‘zlar guruhini yoki jumlani bildiradi, uning grammatikasi og‘zaki nutq grammatikasidan farq qiladi. U kar insonlarning bir-biri bilan muloqot qilishlari uchun, shuningdek, eshitadigan
kishilar gapirmaydigan karlar bilan muloqot qilishlarida qo‘llaniladi.
Imo-ishora usuli — bu kar bolalarga nutq o‘rgatish usuli bo‘lib, unda bola muloqot uchun birinchi til sifatida karlarning imo-ishora tilini o‘rganadi. Keyinchalik imo-ishora tili bolaga yozma va og‘zaki nutqni o‘rgatish uchun asos sifatida ishlatiladi..
Yopiq (cheklangan) tanlov — bola aynan qanday signallar taqdim etilishini biladigan vazifalar va testlar (so‘zlar, bo‘g‘inlar, jumlalar, fonemalar, nutqiy bo‘lmagan tovushlar). Ushbu signallarning ro‘yxati/tasvirlari bolaning oldida bo‘ladi va u ushbu ro‘yxatdan javobni tanlashi kerak.
Yaqin rivojlanish — bolada yaqin vaqt ichida kattalar bilan o‘zaro muloqot jarayonida shakllanadigan qobiliyati. Bolaning rivojlanish prognozini aniqlaydi. Bola o‘zi uddalay olmaydigan, lekin kattalar yordamida bajarishi mumkin bo‘lgan topshiriqlar xos sifat hisoblanadi. «Hozirgi rivojlanish darajasi» tushunchasidan farq qiladi. Tushuncha L.S.Vigostkiy tomonidan kiritilgan.
Impressiv (passiv) lug‘at — ma'nosi bolaga tushunarli bo‘lgan so‘z. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolada passiv lug‘atga imo-ishoralar orqali, yozma shaklda, labdan o‘qish orqali ma'nosini biladigan so‘zlar ham kiradi..
Individual reabilitasiya dasturi (IRD) — bu vakolatli organning qarori asosida ishlab chiqilgan nogiron bolani reabilitasiya qilish bo‘yicha maqbul chora-tadbirlar majmui. Tibbiy, kasbiy, ijtimoiy reabilitasiya va psixologik yordamni o‘z ichiga oladi.
Integratsiyalashgan (yoki inklyuziv) ta'lim — KIli bolaning umumta'lim maktabda eshituvchi bolalar bilan birga o‘qishi.
Intensivlik — tovushning kuchini belgilovchi tovush tavsifi, desibelda (dB) o‘lchanadi.
Kinestetik sezgi — til, lablar, jag‘lar harakati, nafas olish, xalqumning tebranishi va boshqa sezgilar. Ulardan eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarga og‘zaki nutqni o‘rgatishda foydalaniladi. Nutqni nazorat qilishda normal eshitadigan odamlar tomonidan qo‘llaniladi.
Nutqni konstan-doimiy (invariant) idrok etish — so‘zlovchilarning individual farqlanishiga ko‘ra talaffuzning har-xilligiga qaramay nutq uslubi (temp, intonasiya, balandlik, shu jumladan pichirlash va boshqalar), eshitish shartlari orqali (shovqin, masofa va hokazo) fonemalarni /so‘zlarni / jumlalarni tanish qobiliyati. Muloqotning turli vaziyatlarida turli odamlarning nutqini tushunish qobiliyati. U normal eshitadigan bolada hayotining birinchi yillarida
Koxlear implant (KI) — ikki tomonlama karlik yoki chuqur eshitish qobiliyatini yo‘qotgan odamlarga atrofdagi tovushlar va nutqni eshitishga imkon beradigan elektron qurilma. U jarroh tomonidan quloqqa joylashtirilgan ichki qismdan iborat bo‘lib, chig‘anoqda eshitish nervini va tashqi qismini rag‘batlantiradi. Tashqi qismdagi mikrofon tovushlarni qabul qiladi va ularni prosessorga uzatadi, prosessor ularni elektr signallar ketma-ketligiga qaytaradi va ichki qismga yuboradi.
Maskalash — bu boshqa tovushlarning aralashuv ta'siri tufayli foydali tovushlarni (ko‘pincha nutqni) idrok etishning buzilishi.
E. I. Leongard usuli — nutqi zaif eshituvchi bolalarni o‘qitish metodikasi. XX asrning 60-yillarida Rossiyada E.I.Leongard tomonidan ishlab chiqilgan. Usulning asosiy tarkibiy qismlari – ota-onalarning bolada nutqni rivojlantirish jarayonida ("onalar maktabi") faol ishtirok etishi, global o‘qish va nutqni vizual-eshitish idrokini o‘rgatish, fonetik ritmika va talaffuzni rivojlantirish uchun o‘qishdan foydalanishdir.
Mikrofon — membranasi tovush to‘lqinining bosimi bilan siljigan bosim datchigi. Mikrofon tovushlarni elektr signallariga aylantiradi. Eshitish moslamasi va KIning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri.
Monaural eshitish protezi — faqat bitta quloqda KI/EMdan foydalanish.
Nutqning segment usti (prosodik) tavsifi — bu nutqning intonasion-ritmik tuzilishi va ovozning tavsifi bilan bog‘liq xususiyatlari. Ular alohida fonemalar/ bo‘g‘inlarni birlashtiradi, nutq oqimida alohida so‘zlar va iboralarni ajratishga yordam beradi, so‘zlovchining hissiy va jismoniy holati, uning individual xususiyatlari haqida ma'lumot manbai hisoblanadi.
Koxlearo implant (yoki eshitish moslamasi) prosessorini sozlash — KI prosessorining (yoki eshitish moslamasining) parametrlarini bolaga tovushlarni va nutqni idrok etish uchun maqbul sharoitlarni ta'minlaydigan
Noqulaylik darajasi — salbiy hislarni keltirib chiqaruvchi tovushlar darajasi.
Eshitish chegarasi (mutlaq) – bu odam eshitadigan eng sokin tovush darajasi. Eshitishni tekshirish paytida (audiometriya) bolaning eshitish chegaralari turli chastotalardagi tovushlar uchun aniqlanadi. Ushbu ma'lumotlar eshitish qobiliyatini yo‘qotish darajasini baholash va eshitish moslamasini sozlash uchun ishlatiladi.
Postlingval (kech kar bo‘lgan) bolalar — nutqni o‘zlashtirgandan so‘ng eshitishni yo‘qotgan bolalar.
Nutqdan oldingi muloqot vositalari — kommunikativ qarashlar, ovoz, tana harakatlari, tabiiy imo-ishoralar, narsalar yordamida muloqot. U nutqni o‘zlashtirishdan oldin erta yoshda normal eshitadigan bolalar tomonidan asosiy aloqa vositasi sifatida ishlatiladi. Katta yoshdagi bolalar va kattalarda nutq bilan birgalikda ular qo‘shimcha muloqot vositasi sifatida ishlatiladi.
Korreksion ishning ustuvor yo‘nalishi –defektologning mahorat (ko‘nikma) rivojlanganligi, rivojlanmaganligi yoki yo‘qligi boshqa funksiyalar rivojlanishini to‘sqinlik qiladigan ko‘nikmalar yo‘qligi bilan bog‘liq ish yo‘nalishidir. Bu ko‘nikma (malakalar)ning rivojlanishidagi taraqqiyot shakllangan ko‘nikma yordamida boshqa funksiyalarning jadal rivojlanishini ta'minlaydi..
Koxlear implant prosessor (yoki nutq prosessori) — KIning tashqi qismi odatda quloq orqasida taqiladi. U mikrofon yordamida tovushlarni ushlaydi, so‘ngra tovushlarni qayta ishlaydi va ularni elektr signallariga kodlaydi, uni KI ichki qismiga kabel orqali yuboradi.
Tovushlarni farqlash — bu ikkita tovush signallari (tovushlar/so‘zlar/jumlalar) o‘rtasidagi farqni yoki o‘xshashlikni aniqlash qobiliyati. Tovushlar bitta belgi (masalan, sokin va baland nog‘ora tovushi) yoki bir qancha belgilari bilan farq qilishi mumkin. Masalan, "uy" va "mashina" so‘zlari uzunligi, ritmik tuzilishi, so‘zlarni tashkil etuvchi alohida tovushlarning xususiyatlari bilan farq qiladi. Bu KIli bola uchun ishlab chiqilgan eshitish tahlilining qiyinligi bo‘yicha ikkinchi murakkab operatsiyasi.
Reabilitasiya — ba'zi funksiyalarni yo‘qotgan odamning hayotga moslashish, shu jumladan ushbu funksiyani tiklash.
Reverberatsiya — bu binoning devorlari va shiftlarida tovushlarning aks-sadosi natijasida paydo bo‘lgan tovushning davomi. Aks-sado tovush nutqni buzadi va uni idrokini yomonlashtiradi.
Nutqiy banan — bu nutq tovushlarining xususiyatlariga mos keladigan audiogrammadagi chastotalar va tovush darajalari zonasi.
Koxlear implan nutq prosessori —Koxlear implant prosessoriga qarang.
Nutqning segment tavsifi — so‘z tarkibiga kiruvchi, fonema bilan belgilanuvchi nutq tavsifi.
Sensonevral qulog‘i og‘irlik — asosan chig‘anoqning tolali hujayralar (eshitish reseptorlari) patologiyasi va qisman eshitish nervi tufayli eshitish qobiliyatini pasayishi. KIli bolalar odatda sensorinevral eshitish qobiliyatiga ega.
Eshitish artikulyasion muvofiqlashtirish — bu fonetik tarkibni eshitish orqali tahlil qilish asosida so‘zni, hatto notanish so‘zni ham aniq takrorlash, eshitish yordamida talaffuzni nazorat qilish qobiliyati.
Eshitish neyropatiyasi — eshitish nervi tolalari qo‘zg‘alishining sinxronizasiyasi buzilishi tufayli kelib chiqadigan eshitish buzilishi. Eshitish neyropatiyasi bo‘lgan bolalar KI bilan eshitish-nutq idrokini rivojlantirish uchun cheklangan imkoniyatlarga ega bo‘lishi mumkin..
Eshitish tizimiga tashqi, o‘rta va ichki qulog‘, eshitish nervi, bosh miyaning eshitish qobig‘osti va qobig‘ markazlari kiradi.
Eshitish usuli – bu KI/EMli bolalarda nutqni rivojlantirishning zamonaviy usuli bo‘lib, boshqalar bilan muloqot jarayonida nutqni o‘z-o‘zidan egallashning asosiy vositasi sifatida eshitish idrokini rivojlantirishga asoslangan (Koroleva I. V., 2005).
Eshitish-ovozni muvofiqlashtirish — nutqning prosodik xususiyatini (intonasion-ritmik tembr va hokazo) aniq tahlil qilish, so‘zlarni xuddi shu tavsif bilananiq talaffuz qilish, eshitish orqali o‘z ovozi va nutq intonasiyasini nazorat qilish qobiliyati.
Eshitish protezlari — odam tomonidan atrofdagi tovushlar va nutqni idrok etishni yaxshilash uchun eshitish vositalarini, koxlear implantlarni yoki boshqa moslamalarni tanlash va sozlash.
Maxsus (korreksion) ta'lim – eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar uchun maxsus (korreksion)
Reabilitasiya — ba'zi funksiyalarni yo‘qotgan odamning hayotga moslashish, shu jumladan ushbu funksiyani tiklash.
Reverberatsiya — bu binoning devorlari va shiftlarida uchun).
O‘z-o‘zidan o‘rganish – bu kundalik faoliyat davomida istalgan daqiqada sodir bo‘ladigan, tasodifiy o‘rganish. Rasmiy/maqsadli tarzda o‘rganishdan ko‘ra tabiiy va samaraliroq ta'lim usuli.
Eshitishning pasayish darajasi — eshitish pasayishining 5 ta darajasi ajratiladi: 1, 2, 3, 4- daraja eshitish pasayishi va karlik. 1, 2 va 3-darajali eshitish pasaygan bolalar Rossiyada zaif eshituvchilar deyiladi.
Tovush signallarini kodlash strategiyasi –tovush signallarini KI prosessorida elektr impul'slari ketma-ketligida qayta ishlash usulidir.
Surdolog — eshitish buzilishini tashxislash va davolash, eshitish moslamalarini tanlash va sozlash, KI prosessorlarini sozlash bilan shug‘ullanadigan shifokor. Odatda surdologik markazda, eshitishni protezlash xonasida faoliyat yuritadi.
Surdopedagog — eshitish, nutqni rivojlantirish, eshitishida nuqsoni bor bolalarni o‘qitish va tarbiyalash bilan shug‘ullanadigan pedagog.
Taktil sezgilar – gapirish jarayonida tilga, lablarga, jag‘larga tegish, nafas olish, xalqumning tebranishi va hokazolarni sezish. Ulardan eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarga og‘zaki nutqni o‘rgatishda foydalaniladi. Oddiy eshitish qobiliyatiga ega odamlar nutqini nazorat qilishda foydalanadi.
Tonal audiometriya — Audiometriyaga qarang.
Total kommunikasiya — ta'lim jarayonida imo-ishoralar, barmoq izlari, og‘zaki va yozma nutqlardan teng foydalanishni nazarda tutadigan kar bolalarni o‘qitish usuli. XX asr oxirida AQShda karlarni o‘qitishda keng qo‘llanilgan.
Tovush signallarini tanib olish – bu bola unga qaysi signallarni taqdim etilishini bilganida, boshqa signallar orasida (yopiq tanlov bilan) ma'lum bir tovush signalini (tovush/so‘z/ jumla/ bo‘g‘in) tanlash (tanib olish) qobiliyatidir. Shu bilan birga, ushbu signallarning ro‘yxati (yoki rasmlar to‘plami) bolaning oldidagi stolga qo‘yiladi. Javob berishda o‘rganuvchi eshitilgan so‘zni (tovush, gap va h.k.) oldidagi ro‘yxatdan ko‘rsatadi yoki uni takrorlaydi. Bunday holda, bola so‘zni noto‘g‘ri eshitgan bo‘lsa ham, uni to‘g‘ri taniy oladi (taxmin qiladi). Bu KIli bolada ishlab chiqilgan eshitish tahlilining uchinchi eng qiyin operatsiyasi hisoblanadi. Bu bolaning eshitish xotirasining yetarlicha rivojlanishini va unda turli xil tovush signallarining eshitish
Toshvushga shartli-reflektorli harakatli javob — bu bolaning tovushga javoban ma'lum bir harakatni bajarishi. Masalan, to‘pni idishga tashlab, qo‘lni ko‘tarish. U bolaning eshitish chegaralarini baholash va EM yoki KI prosessorini sozlash uchun ishlatiladi.
Og‘zaki usul - eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarga og‘zaki nutqni o‘rgatishning an'anaviy usuli bo‘lib, og‘zaki nutqni rivojlantirishda saqlanib qolgan ko‘rish-analizator, taktil-proprioseptiv sezgilarga asoslanadi. O‘qitishda daktil, labdan o‘qish nutq mashg‘ulotlarida faol qo‘llaniladi. Usul, shuningdek, nutqni rivojlantirish uchun qolgan eshitish darajasidan, yordamchi vosita sifatida ham foydalanadi.
Fonemik eshitish – bu nutq oqimida ona tili fonemalarini farqlash va tanib olish qobiliyatidir. Eshitish orqali nutqni va o‘z og‘zaki nutqini tushunishni rivojlantirish uchun zarur.
Fonetik ritmika – nutqning tana harakatlari bilan bog‘liqligiga asoslangan talaffuzni rivojlantirish mashqlari tizimi. Og‘zaki usulning tarkibiy qismi..
Maqsadli ta'lim — bu aniq vazifalar/harakatlarni bajarishni talab qiladigan rejalashtirilgan, tuzilmaviy ta'lim. Muayyan sharoitlarda cheklangan vaqt ichida amalga oshiriladi.
Eshitish tizimining markaziy qismi— bosh miya qobiq osti va qobiqli eshitish markazlarini qamrab oluvchi eshitish tizimining bir qismi.
Markaziy eshitish buzilishi – bu miyaning eshitish qobiq osti va qobiq markazlarining shikastlanishi tufayli kelib chiqadigan eshitish buzilishi. Ular xotira buzilishlarida, eshitish diqqatida, shovqinda nutqni idrok etishdagi qiyinchiliklarda, tezkor nutqda namoyon bo‘ladi.
Tovush chastotasi — soniyada tovush tebranishlarini aniqlovchi tovush tavsifi. Gers (Gs) o‘lchov birligida o‘lchanadi. Tovush balandligiga mos keladi.
Shovqinlar – bu turli xil chastotalarning tasodifiy tebranishlaridan iborat tovushlar. Shovqinlarga taqillatish, gumburlash, shildirash, yo‘talish, suv shovqini, oyoq tovushlari, nutqning aksariyat undosh tovushlari va boshqalar kiradi..
Ekspressiv nutq — og‘zaki nutq, bola mustaqil ravishda talaffuz qiladigan so‘zlar va jumlalar (kattalardan keyin takrorlanmaydi).
Bosh soyasi ta'siri— bir tomonlama qulog‘i og‘irlik, bitta KI/EMli bemor bilan yomon eshitadigan qulog‘i yoki KI/EMsiga qarama-qarshi tomondan so‘zlashganda ovozni qabul qilishda balandlikning pasayishi va nutq buzilishi (tovush difraksyasii natijasi).
Til tizimi – muayyan ob'ektlar, ularning xususiyatlari, harakatlari va tushunchalari, ularning o‘zgarishi, aloqasi, aloqa uchun foydalanish qoidalari bilan bog‘liq bo‘lgan ob'ektiv mavjud va ijtimoiy sobit belgilar (so‘zlar) tizimi. Odamlarda til, avvalo, tovush shaklida-og‘zaki nutqda mavjud, shuning uchun ham til belgilarning (fonemalarning) me'yoriy tovush qoidalarini o‘z ichiga oladi. Bolada ona tili tizimini rivojlantirish bo‘yicha tuzatish ishlari dunyo haqidagi g‘oyalarni kengaytirish, grammatik qoidalarni ishlab chiqish (jumladagi so‘zlarni o‘zgartirish va birlashtirish qoidalari), faol lug‘at, nutqdan muloqot uchun foydalanishga asoslangan passiv so‘z boyligini to‘plashni o‘z ichiga oladi..
FM-tizim — eshitish qobiliyati buzilgan bolaning masofadan turib, shovqinda va binoda aks-sado bilan (reverberatsiya) nutqni idrok etishni yaxshilaydigan qurilma. Qurilma so‘zlovchining nutqini radio chastotasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri prosessorga (yoki eshitish moslamasiga) shovqin va buzilishsiz uzatadi..