Kulturologiya –mədəniyyət nəzəriyyəsindən daha geniş bir elm sahəsidir ki; hazırda bu elmin başqa sosial- numanitor ellərin heç birinə bənzəməyən fuksyiyaları və nəzəriyyəsi mövcuddur
Yüklə 2,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
. 136
rimə müvazinət orqanlarının inkişafına, əzələ reaksiya- sının sürətlənməsinə və beyinciyin böyüməsinə səbəb oldu. İnsanın gündüz fəallığı insanabənzər meymunların qaranlıq gecə həyat tərzinin fəallığını əvəz etdi.” 16
mından araşdıran tədqiqatçılar onu həmçinin fərd və şəx- siyyət kimi də xarakterizə edirlər. Qeyd edək ki, fərd əsa- sən yalnız bir insanı xarakterizə etmək üçün istifadə edilən anlayışdır. Özünəməxsus keyfiyyətləri ilə müəyyən olunan fərd cəmiyyəti təşkil edən insanların oxşar cəhətlərini özündə daşımaqla yanaşı fərqləndirici xüsusiyyətləri də özündə ehtiva edən canlıdır. Fərd haqqında fikirlər xüsusi- lə XIX əsrdən bu yana inkişaf edən fəlsəfi, iqtisadi və ide- oloji doktrinalarda çox mühüm yer tutmuş, bir sıra ideolo- giyaların mərkəzi olmuşdur. “Fərdin cəmiyyətdə şəxsiyyət kimi inkişafı çoxcəhətlidir. Burada dialektik surətdə iki proses uzlaşır. Bir tərəfdən, şəxsiyyət ictimai münasibətlər sisteminə daha geniş daxil olur; onun insanlarla və ictimai həyatın müxtəlif sahələri ilə əlaqələri genişlənir və dərin- ləşir, məhz bunun sayəsində o, ictimai təcrübəyə yiyələnir, onu mənimsəyir, oz sərvətinə çevirir. Şəxsiyyətin inkişa- fının bu cəhəti onun ictimailəşməsi (sosializasiyası) kimi xarakterizə olunur. Digər tərəfdən, şəxsiyyət ictimai həya- tın müxtəlif sahələrinə qovuşduqca, eyni zamanda daha çox müstəqillik, nisbi avtanomluq kəsb edir, yəni onun cəmiyyətdə inkişafının mühüm cəhətini fərdiləşmə prosesi təşkil edir.” 17
16 https://antifenu.wordpress.com/2013/02/19/ekoloji-muhit-sosial-amil- kimi/ 17
ps304xolog304yasi.html . 137
Fərdin şəxsiyyətə çevrilməsi problemi çox aktual- dır, bu problem cəmiyyət içərisində baş verir. Şəxsiyyətin yetkinləşməsi fərdin əməyə, mülkiyyətə, kollektivə və mənsub olduğu etnosa göstərdiyi münasibətlə xarakterizə olunur. “Şəxsiyyətlə cəmiyyət arasında müəyyən həm- ahəng olduğu kimi müəyyən ziddiyyətlər də vardır. Məs: insanların arzuları və tələbatları arasında olan ziddiyyətlər. Tələbatalrın müxtəlif növü var: sosial, bioloji, gündəlik, ağıla uyğun tələbat və s. heç elə olmur ki, insanın tələba- tıyla onun arzuları, real durumu, mövcudluğu arasında uy- ğunluq olsun. İnsanın maraqlarıyla cəmiyyət maraqları arasında ziddiyyətlər də var. Ona görə də bir sıra alimlər, bir sıra quruluşlar cəmiyyət maraqlarını birinci yerə qoyur, kollektivçiliyi əsas götürürdülər, bəzilərində isə əksinə individual, fərdi maraqlar əsas götürülür. Şüurla mövcud quruluş arasında olan ziddiyyətlər var, yeniliklə köhnəlik arasında ziddiyyət var, tərbiyə və kamillik arasında ziddiy- yət var. İnsanın mövcud reallığa münasibəti aşağıdakılarla müəyyən olunur: 1.
şəxsiyyətin əməyə münasibəti; 2.
mülkiyyətə münasibəti; 3.
ideologiyaya münasibəti; 4.
kollektivə münasibəti; 5.
mənsub olduğu xalqa və ölkəyə münasibəti.” 18
Şəxsiyyət həm maddi və həm də mənəvi cəhətdən böyük mənsubiyyət daşımalı, öz mənsubiyyətini borc hissi kimi dərk etməyi bacarmalıdır. İnsanın şəxsiyyət kimi formalaşması üçün bioloji, təbii və anadangəlmə amillərin
18 Ə.M. Tağıyev. Fəlsəfə (dərs vəsaiti). Bakı, 2012, s.275 . 138
rolunu inkar etmək olmaz. Bu prosesdə həmçinin ətraf mühit, tərbiyə və təlim də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Şəxsiyyət müsbət mahiyyət kəsb edən psixoloji xüsusiyyətləri də özündə ehtiva etməlidir. Şəxsiyyət öz mənliyi ilə yanaşı başqalarını da dərk edərək dəyər vermə- yi bacarmalıdır. Həmçinin şəxsiyyət sosial, fəal, aktiv biri olmaqla yanaşı aid olduğu mühiti də aydın bir biçimdə qavramalıdır. Şəxsiyyət sarsılmaz əqidəsi ilə cəmiyyətə nüfuz etməyi də bacarmalıdır. Qeyd edək ki, insan dünya- ya şəxsiyyət kimi deyil, fərd kimi gəlir. Fərdin şəxsiyyətə çevrilməsi isə ünsiyyət, sosial əlaqələr və fəaliyyət çərçi- vəsində müəyyən olunur. “Fərd şəxsiyyətə çevrildikdə həm də fərdiyyət xüsusiyyətlərini kəsb edir. Fərdiyyət və şəxsiyyət anlayışları məzmunca qismən yaxındır. Belə ki, əgər fərdiyyət anlayışı insanın təkrarolunmaz xüsusiyyət- lərini, orijinallığını ifadə edirsə, şəxsiyyət anlayışı daha çox insan müstəqilliyini, əqidə möhkəmliyini, şəxsi sima- sını, prinsipiallığını, çətin vəziyyətlərdə sərbəst qərar qə- bul etmək (ağ¬lın çevikliyi) qabiliyyətini göstərir. Fərdiy- yət dedikdə, buraya xarakter, temperament, psixi proseslə- rin cərəyanetmə xüsusiyyətləri, üstünlük təşkil edən hissə- lərin və fəaliyyət motivlərinin məcmuyu, formalaşmış qa- biliyyətlər daxildir. Şəxsiyyətin təsirilə fərdin bütün xüsu- siyyətləri inteqrasiyaya uğrayır, riyazi terminlə desək on- lar hamısı şəxsiyyət adlanan ümumi məxrəcə gətirilir. Psi- xologiyada bu cəhəti təhlil etmək üçün inteqral (latınca in- teqer – bütöv deməkdir) fərdiyyət anlayışından istifadə
Yüklə 2,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|