Kurs ishi mavzu: Psixalogik xizmatda rahbarlik faolyatidagi nuqsonlar va ularni bartaraf etish yo’llari. Bajardi: Tursunaliyev Islomjon Tekshirdi

2.2 Rahbar psixalogiyasida uchraydigan nuqsonlarni bartaraf etish yo’llari
Rahbarlik muloqoti bosqichlari tavsifi
Ish yuzasidan amalga oshadigan boshqaruv muloqoti xodim bilan kontakt o’rnatishdan boshlanadi. Bu bosqichni amalga oshirish jarayoni rahbarning ikki savolga javob olishidan iboratdir:
(1) Qarshimdagi odam kim?
(2) U qanday holatda?
Mana shu ikki savolga olingan javob mazmuni birinchi bosqich qancha
puxta bajarilganligi haqida dalolat beradi. Rahbar shu ikki savolga batafsil javob
olgan taqdirdagina, u ikkinchi bosqichni amalga oshirishga kirishishi mumkin.
Javoblar esa rahbar qarshisidagi xodimning muloqotga tayyorligini ifodalashi
lozim. Birinchi bosqichni amalga oshirishda rahbardan kuzatuvchanlik, o„tkir zehn
va mazkur odamning xatti-harakatiga qarab, uning ichki holatini aniq bilish
qobiliyati talab etiladi.
Masalan, aloqa o„rnatish bosqichidagi birinchi savolga javob berar ekan,
rahbar qarshisidagi odam haqida quyidagi bilimlarni bilishi va nazarda tutishi
zarur:
- yoshi;
- mutaxassisligi, kasbi;
- shu tashkilotda necha yildan beri ishlayotganligi;
- oilaviy ahvoli;
- qobiliyati (qaysi vazifani yaxshi bajaradi-yu, qaysi birini uddalay olmaydi);
- sog„ligi haqidagi ma‟lumot va hokazo. Ushbu axborotga ega rahbar har
qanday topshiriqni xodimga ishonch bilan topshirishi va ijobiy natija kutishi
mumkin.
Yuqoridagi savollarga javob olish uchun rahbar muloqot avval suhbatdoshi haqida iloji boricha ko„proq ma‟lumotga ega bo„lishi lozim.
Kontakt o„rnatish bosqichining birinchi savoliga olingan javoblar rahbarni bo„lajak
muloqotga tayyorlaydi, suhbatdoshning kuchli va zaif tomonlarini avvaldan
tasavvur etishga imkon yaratadi.
Kontakt o’rnatish bosqichining ikkinchi savoli suhbatdoshning ichki holatini
aniqlash, suhbat chog’ida uning ichki kechinmalari haqida boxabar bo’lishni taqozo etadi.
Qarshimizdagi odamning tashqi qiyofasi – tana holati, yuz mimikasi, qo’loyoq harakatlari va ovoz intonatsiyasi – bularning hammasi insonning hozirgi holati haqida ma‟lumot beradi va u suhbatning asosiy qismiga o’tishga tayyormi
yoki yoqligi belgisidir. Suhbatdoshning tashqi qiyofasidagi bu ko„rsatkichlar
odatda muloqotning noverbal, ya‟ni so„zsiz jihatlarini tashkil etadi va kishining
ichki holati haqida haqqoniy ma‟lumot beradi.
Noverbal signallar, aksariyat hollarda ixtiyoriy boshqarish doirasidan chetda
bo„lib, odamning haqiqiy his-tuyg„ulari, niyat va xohishlari ko„rsatkichi desak,
xato bo„lmaydi. Masalan, ikki qo„lni ko„krak oldida qovushtirib, oyoqlarni tizzaga
ustma-ust qo„yish yopiq holatni anglatadi va bu holat suhbatdoshning muloqotdan
o„zini chetga olishi deb talqin etilishi mumkin. Aksincha, qo„llarning yon atrofda
joylashishi, kaftlarning ochiqligi va oyoqni kerib sal oldinga engashib
turish/o„tirish suhbatdoshga va muloqot mazmuniga xayrixohlikni anglatadi.
Suhbatdoshning ochiq yoki yopiq tana holati muloqot davomida o„zgarib turuvchi ko„rsatkich bo„lib, suhbat mazmuni qanday o„tayotganligiga qarab u bizga ochiq bo„lishi, va agarda suhbat unga noqulayliklar tug„dirganda esa yopiq pozani egallashi mumkin. Masalan, ikki yaqin do„st muloqotini kuzatsak, ularning tana
harakatlarida yopiqlik alomatlari deyarli ko„rinmaydi. Ularning o„zaro xayrixohlik holati nafaqat tanasida, balki o„rtadagi masofaning yaqinligida, o„zaro suhbatdagi
muloyim tovush intonatsiyasida, yuzidagi yengil tabassum ifodasida aks etadi.
Aynan shu korsatkichlar muloqot jarayonining ijobiy yonalishda o„tayotganligi haqidagi asosiy belgilardir. Muloqot vaziyatida bunday belgilarning kuzatilishi,ozaro munosabatning yaxshi o„rnatilganligini, suhbatning ikkinchi bosqichiga otish mumkinligidan dalolat beradi.
Biroq, suhbatdoshdan kelayotgan noverbal signallar uning yopiq
holatdaligidan dalolat berib, muloqotning ikkinchi bosqichiga o„tish imkoniyatini cheklab qoyishi ham mumkin. Bunday vaziyatda rahbar qanday ish tutishi lozim va qanday harakatni amalga oshirishi mumkin?
Zamonaviy psixologiya fani shunday bilim va konikmalarni bayon qilishi mumkinki, ularning ayrimlarini qollash muloqot muhitini ijobiylashtirishga,o’zaro munosabatlarni yanada muqobillashtirishga komak boladi. Bu boradagi birinchi va joiz qadamlardan biri – rahbarning tashqi qiyofasi va ichki dunyosida
muloqot uchun ijobiy holatning aks etishidir. Ozgaga xayrixohlik, samimiy munosabat, uning manfaatlari haqida qayg„urish alomatlari o„z navbatida, xodim shaxsida ham shunday javoblarning uyg„onishiga ta‟sir etadi.
Kontakt ornatish bosqichida muloqotning davom etishiga ijobiy xulosa
yakunlanmasa, eng oddiy maslahatlardan biri – xodimni nima bezovta
qilayotganligi va muloqotni davom ettirish qiyinligi sababi haqida ochiq-oydin sorashdir. Ko„pincha bu uslub kutilgan natijaga olib keladi va hatto xodim ozini bezovta etayotgan ko„ngilg„ashligi haqida ochiq-oydin aytmasa-da, har holda o„zini tetik tutishga, diqqat-e‟tiborli bo„lishga undaydi. Ozganing muloqotga tayyorligi anglangandan so„ng, bu jarayonning ikkinchi bosqichiga o„tish mumkin. Ikkinchi bosqich – muloqotning asosiy mazmunini tashkil etib, unda ish yuzasidan ko„tarilgan masala, muammo muhokama etiladi. Bu bosqichning muvaffaqiyatli otishi, malum ma’noda, rahbar
faolligini, maxsus faoliyat uslublarini qo’llashni talab qiladi.
Masalani muhokama etishdagi asosiy jihatlardan biri – o„zganing fikrini
yaxshi tushunish, muammo boyicha o’zga tomonning fikrini aniq anglashdan iboratdir. Afsuski, muloqot jarayonida ko’pincha shunday hollar kuzatiladiki, muhokama qilinayotgan masala yuzasidan ikkala tomonda turlicha tasavvur paydo bo„ladi. Muammo bo„yicha bunday tasavvurning paydo bo„lishi, ming afsus, hech qachon uning yechimiga olib kelmaydi. Shuning uchun muloqotning bu bosqichida
muhokama etilayotgan masalani bir xil tushunish va hatto bir xil qarashni shakllantirish tadbirini amalga oshirish zarur.
Ikkinchi bosqichda o’zgani tushunishning asosiy sharti sifatida tinglash
malakasi namoyon boladi. Odatda, tinglashning faol va passiv ko„rinishlari farq etiladi. Faol tinglash, ozga fikrini idrok etish davomida tushunayotganlik alomatlarini namoyon etishni anglatadi. Bunda suhbatdoshlar masala mohiyatini aniqlashga oid savollar berishadi, suhbatning asosiy qismi yuzasidan xulosalar bayon etishadi.
Passiv tinglashda esa boshqa tomonni tushunish borasida tushunish
alomatlari minimal darajada namoyon etiladi. Masalan, oddiygina bosh qimirlatib tasdiqlash, “hmm”, “ahha”, “tushunarli‟ kabi iboralar bilan cheklanish. Muammoli va qiyin vaziyatdagi muloqot olib borishda iloji boricha faol tinglash malakasini namoyon etish lozim. Bunday sharoitda passiv tinglash suhbatdoshlar orasida tushunmovchilikni, o„zga tomon holati va tasavvuri haqida ma‟lumot
yetishmovchiligini yuzaga keltiradi. Aniqlanishicha, har bir muloqot vaziyati xususiyatidan kelib chiqqan holda faol yoki passiv tinglash turlarini qollash mumkin. Lekin nazarda tutilayotgan muloqot vaziyatida aynan faol tinglash uslubidan foydalangan ma‟qul.
Faol tinglash davomida shaxs faolligining asosiy uch jabhasi namoyon
boladi. Bular quyidagilar: