La disciplina del crimen raptus

 
46
23, 7 e 7a, l’imperatore sancisce in modo perentorio che sono in ogni caso 
vietate le unioni incestuose (
6
).  
Nelle Istituzioni (Inst. 1, 10, 1-12) viene fornita una sintesi delle varie 
fattispecie  che  compongono  la  figura  di  questo  reato:  danno  luogo  al 
crimen incesti  le  nozze  tra  ascendenti  e  discendenti  ad  infinitum,  compresi 
gli  adottati,  tra  parenti  collaterali  compresi  i  fratelli  anche  se  legati  da 
vincolo  di  adozione,  ma  solo  finché  non  intervenga  l’emancipazione;  tra 
zio  e  nipote  nonché  tra  nipote  e  zia  paterna  o  materna,  fino  al  quarto 
grado di parentela; sono invece ammesse le nozze tra cugini; costituiscono 
impedimenti  matrimoniali  anche  i  vincoli  di  affinità:  in  particolare  sono 
proibite le nozze con la figliastra o con la nuora in quanto tenute in luogo 
di  figlie  nonché  le  nozze  con  la  matrigna  e  la  suocera  perché  tenute  in 
luogo  di  madri.  È  invece  consentito  il  matrimonio  tra  figli  di  primo  letto 
del padre e della madre (
7
). Per quanto riguarda le pene, vengono ribadite 
                                                            
(
6
) CI. 5, 4, 23, 7-7a: 7 Immo et illud removendum esse censuimus, quod etiam in priscis legibus, 
licet  obscurius,  constitutum  est,  ut  matrimonia  inter  impares  honestate  contrahenda  non  aliter 
quidem  valeant,  nisi  dotalia  instrumenta  confecta  fuerint,  his  vero  intercedentibus  omnimodo 
firma sint sine aliqua distinctione personarum, si modo liberae sint et ingenuae mulieres, nullaque 
nefariarum  vel  incestarum  coniunctionum  suberit  suspicio.  7a  Nam  nefarios  et  incestos  coitus 
omnibus  modis  amputamus,  sicut  et  illos,  qui  praeteritarum  legum  sanctione  specialiter  vetiti 
sunt,  exceptis  videlicet  his,  quos  praesenti  lege  permisimus  legitimique  matrimonii  iure  muniri 
praecepimus.  Il  fatto  che  questa  legge  riguardi  così  da  vicino  gli  interessi  personali  di 
Giustiniano  induce  a  pensare  che  egli  abbia  partecipato  alla  sua  stesura.  Sulla 
costituzione si veda, più ampiamente, capitolo IV, paragrafo 2. 
(
7
) Va ricordato che Gaio nelle Istituzioni espone gli impedimenti matrimoniali dovuti a 
parentela previsti dal diritto romano, divieti che vengono poi incrementati da parte degli 
imperatori  cristiani  fino  a  raggiungere  la  massima  espansione  si  raggiunge  attorno  alla 
fine  del  IV  secolo.  Gai  1,  58-64:  58.  Nec  tamen  omnes  nobis  uxores  ducere  licet;  nam  a 
quarundam nuptiis abstinere  debemus. 59. Inter eas  enim  personas,  quae parentum liberorumve 
locum  inter  se  optinent,  nuptiae  contrahi  non  possunt,  nec  inter  eas  conubium  est,  veluti  inter 
patrem et filiam vel inter matrem et filium, vel inter avum et neptem; et si tales personae inter se 
coierint, nefarias et incestas nuptias contraxisse dicuntur. Et haec adeo ita sunt, ut quamvis per 
adoptionem  parentum  liberorumve  loco  sibi  esse  coeperint,  non  possint  inter  se  matrimonio 
coniungi, in tantum, ut etiam dissoluta adoptione idem iuris maneat; itaque eam, quae mihi per 
adoptionem  filiae  aut  neptis  loco  esse  coeperit,  non  potero  uxorem  ducere,  quamvis  eam 
emancipaverim.  60.  Inter  eas  quoque  personas,  quae  ex  transverso  gradu  cognatione  iunguntur, 
est quaedam similis observatio, sed non tanta. 61. Sane inter fratrem et sororem prohibitae sunt 

---

 
47
le  sanzioni  civili,  sia  quelle  relative  al  vincolo  matrimoniale  (inesistenza 
giuridica  delle  nozze)  sia  quelle  inerenti  allo  status  dei  figli  (illegittimità, 
esclusione dalla patria potestas, come se fossero figli di nessuno: quasi sine 
patre  filii)  e  la  perdita  della  dote;  infine  si  confermano  le  pene  personali 
afflittive previste dalla normativa imperiale (Inst. 1, 10, 12). 
 
 
 
2. La disciplina dell’incesto nelle Novelle: Nov. 12 del 535 
 
Giustiniano  si  occupa  ampiamente  della  repressione  dell’incesto 
attraverso  l’emanazione  di  ben  tre  leggi:  una  prima  costituzione  di 
carattere generale, Nov. 12 De incestis nuptiis, emanata nel 535 (
8
), nonché 
le due leggi speciali Nov. 139 Remissio poenae illicitarum nuptiarum e Nov. 
154 De iis qui in Osroena illicitas nuptias contrahunt che non hanno data certa 
                                                                                                                                                                  
nuptiae,  sive  eodem  patre  eademque  matre  nati  fuerint  sive  alterutro  eorum:  sed  si  qua  per 
adoptionem  soror  mihi  esse  coeperit,  quamdiu  quidem  constat  adoptio,  sane  inter  me  et  eam 
nuptiae  non  possunt  consistere;  cum  vero  per  emancipationem  adoptio  dissoluta  sit,  potero  eam 
uxorem ducere; sed et si ego emancipatus fuero, nihil inpedimento erit nuptiis. 62. Fratris filiam 
uxorem ducere licet, idque primum in  usum uenit, cum divus Claudius Agrippinam, fratris  sui 
filiam,  uxorem  duxisset:  sororis  vero  filiam  uxorem  ducere  non  licet.  Et  haec  ita  principalibus 
constitutionibus significantur. 63. Item amitam et materteram uxorem ducere non licet. Item eam, 
quae  mihi  quondam  socrus  aut  nurus  aut  privigna  aut  noverca  fuit.  Ideo  autem  diximus 
'quondam', quia, si adhuc constant eae nuptiae, per quas talis adfinitas quaesita est, alia ratione 
mihi nupta esse non potest, quia neque eadem duobus nupta esse potest neque idem duas uxores 
habere. 64. Ergo si quis nefarias atque incestas nuptias contraxerit, neque uxorem habere videtur 
neque liberos ; itaque hi, qui ex eo coitu nascuntur, matrem quidem habere videntur, patrem vero 
non utique, nec ob id in potestate eius sunt, quales sunt ii, quos mater vulgo concepit: nam et hi 
patrem habere non intelleguntur, cum is etiam incertus sit; unde solent spurii filii appellari vel a 
Graeca voce quasi 
spor£dhn
 concepti vel quasi sine patre filii. 
(
8
)  Questa  Novella  presenta  un  problema  di  datazione:  la  subscriptio  del  testo  originale 
greco  infatti  indica  che  la  legge  è  stata  promulgata  il  16  maggio,  mentre  quella 
dell’Authenticum riporta la data del 10 ottobre; l’Epitome di Atanasio riporta infine come 
data il 18 maggio. Z.
 
VON 
L
INGENTHAL
, Imp. Iustiniani Novellae, I, p. 152 nota 13 spiega la 
divergenza  supponendo che l’invio della legge agli uffici periferici sia avvenuta  in date 
differenti. 

---