Landshaftshunoslik asoslari

 
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR. 
1. Bashoratlash deganda nimani tushunasiz?
2. Landshaftlarni bashoratlash nima? 
3. Nima uchun geografik jarayonlar bashoratni takozo etadi?
4. Landshaftlar kanday maqsadlar uchun bashoratlanadi?

---

78 
5. Bashoratlash suzi kanday ma`noni anglatadi? 
6. Geografik bashorat kanday jarayonlarni belgilab beradn? 
7. Gegrafik bashorat kanday turlarga bulinadi? 
8.Bashorat kilishning kanday tamoyillari bor?
9. 
Geografik bashoratlash kim tomonidan tasnif kilingan? 
10. Bashorat kilish vaqt mikyosiga kura kanday muddatli buladi? 
 
TAYANCH SUZ VA IBORALAR 
1. Bashoratlash 
2. Geografik bashorat 
3. Landshaftlarni bashoratlash. 
4. Bashoratlash usuli. 
5. Atrofhmuxit 
6. Georafik muxit 
7. Umumgeografik bashorat 
8. Iklimshunoslik
9. Gsomodfologiya
10. Tabiatkonunlari
ADABIYOTLAR: 
1, 4, 10, 11, 12, 13, 14, 17, 18 
 
14 Mavzu. Landshaftlarni muxofaza kilish
REJA
1. Lanshaftlarni nnson ho`jalik faoliyati ta`sirida uzgarishi
2. Landshaftlarni muxofaza kilish
Landshaft (TTK ) kobigini muxofazasi xar xil kurinishda amalga oshirilishi 
mumkin. Ularning eng muximlari kuyidagilar: tabiatning tipik joylarini uz xoliga 
saklab kolish uchun kurikxonalar. rezervatlar tashkil etish; ba`zi tabiiy ob`ektlarni 
xalk parklari, zakazniklarga aylantirish ajoyib tabiiyhob`ektlar (sharshara, gor, 
koya, keksa daraxt, jilga, bulok va boshka)ni xnsobga olish; antropogen landshaftni 
rekul’tivatsiya kilish va boshkalar. 
Landshaft elementlari inson yashaydigan anik muxit xisoblanib uni xar 
kanday kungilsiz va nookilona uzgarishlar xamda ifloslanishlardan muxofaza 
kilish zarur. Landshaftlarni muxofaza kilish deganda biz uning elementlarini iloji 
boricha toza saklash undagi muvozanatning buzilishiga yul kuymaslik tabiatning 
tipik va ajoyib xududlarini tabiiy xolicha saklab kolish kabilarni tushunamiz. 
Landshaft uning unsurlarini turli shakllarda muxofaza knlish mumkin. Ularni 
umumlashtirib 
kuyidagi 
uch 
guruxga 
ajratamiz; 
Landshaftning 
butun 
komponentlarini tulahtukis muxofaza kilish antropogen landshaftning vujudga 
kelishi va unn optimal saklash. 
Landshaftning butun komponentlarini muxofaza kilishda kurikxonalarning 
axamiyati juda katta. 
Kurikxonalar h bu tabiat etaloni bulib tabiatni muxofaza kilishda kuyidagi 

---

79 
vazifalarni amalga oshiradi; 
Kurikxonalar tashkil etish orkaln ma’lum bir uta yoki geografik zona 
tabiatning (barcha majmualari bilan birga) namunasi tabiiy xolicha kelajak avlod 
uchun saklab kolinadi. 
Kurikxona h bu tabiatning tarkibiy kismi sifatida tabiat majmualari yaxshi 
saklangan maydonlar xisoblanib, unda tabiiy hxududiy majmualarning rivojlanish 
konuniyatlari, uzaro alokasini, organizm bilan muxit urtasidagi munosabatlarni 
ilmiy jixatdan o`rgannladigan tabiiy laboratoriyadir. Bu tabiiy laboratoriyada olnb 
borilgan ilmiy izlanishlar natijasi, insonning ho`jalik faoliyati tufayli uzlashtirilgan 
kushni territoriyada sodir bulgan va ijobiy uzgarishlarga takkoslanib, ilmiy 
prognozlar beriladi. 
Kurikxonalar soni va turi kamayib borayotgan usimlik va xayvonlarni 
kuriklash va ko`paytirishda juda muxim rol uynaydi. Kurikxonalar tufayli noyob 
xayvon yoki usimlik ko`paytirib, boshka joylarga tarkatiladi. Bunga Badxiz 
kurikxonasida ko`paytirilgan kuyonlarni Turkmaniston territoriyasiga kuyib 
yuborilishi yakkol misoldir; 
Kurikxonalar yovvoyi xayvonlarni saklash ularni ko`paytirishda xam 
axamiyatlidir. Kurikxonada turli xayvonlar muxofaza ostiga olingach bugungi 
kunga kelib, shunchalik ko`payar ediki, uni ov kilishga xam ruxsat etish mumkin 
bulardi. 
Kurikxonalar tabiatning ajoyib, kizikarli, noyob joylarini (gor, koya, jar, 
ochilib kolgan jins, sharhshara, gsyzer, bulok, nurash tufayli vujudga kelgan rel`ef 
shakllari va boshka) tabiiy xolicha saklab kolishda juda muxim vazifani bajaradi. 
6. Kurikxonalarning madaniyhokartuv va estetik jixatdan katta axamiyatga. 
Kurikxonalar orkali tabiatning ajoyib joylari keng omma orasida namoyon etiladi 
va tabiatni muxofaza kilish zarurligi targibot kilinadi. Kurikxona uchun ajratilgan 
joylar ajoyib tabiiy manearasining kurkamligi bilan kishilarni xordik chikarib 
madaniy dam oladigan joy, ularga estetik zavk beradiigan ob`ekti sifatida xam 
axamiyatlidir. 
Kurikxonalar muxofaza kiladigan ob`ektning xarakteriga kura majmuali va 
maxsus kurikxonalarga ajratiladi. 
Biror xududdagi tabiiyhxududiy majmualar tulik butunlay muxofaza kilinsa, 
uni majmuali kurikxona deb aytiladi. O`zbekistondagi kurikxonalarning 
ko`pchiligi shunday kurikxonalardir. 
O`zbekiston xududida tukay, chul, tog landshaftini muxofaza kilish va u 
erdagi tabiat komponentlarini xususan usimlik va xayvonlarning xayotini chukur 
o`rganish xamda ko`paytirish maqsadida 9 ta kurikxona tashkil etnlgan. 
Landshaftlarni muxofaza kilishda yana milliy (xalk) parklari, zakazniklar va 
tabiat yodgorliklarning xam axamiyati kattadir. 
Uzbskistonda xozircha Turkiston tog tizmasining shimoliy yon bagrida 
joylashgan Zomin xalk parki (1977 yil) mavjud. Uning maydoni 47,7 ming ga
bulib, dengiz satxidan 1000h4030 balandlikda joylashgan. Bu xalk parkida
mexnatkashlarning dam olishi, sport mashgulotlari va turizm bilan shugullanishlari 
uchun kulay sharoitlar yaratilishidan tashkari, tog landshafti va u erdagi 
organizmlar, utloklar, xayvonlar, tabiatning ajoyib ob`ektlari muxofazaga olingan. 
Landshaftlarni muxofaza kilishda zakazniklar (buyurtmalar) xam ishtirok 
etadi. O`zbekistonda esa 9 ta buyurtmalar bor. Buyurtmalar territoriyasida tabiat 

---

80 
komponentlarining bir kismi (usimlik, xayvon, parranda yoki tabiatning ajoyib 
kismi va boshka) kuriklanadi. Buyurtmalar doimiy va vaqtli buladi. Buyurtmalarni 
asosiy vazifasi noyob xayvon, parranda yoki usimlik turini yoki ajoyib tabiatni 
jonlarni yuk bulib ketishidan asraydi, xayvon va usimliklarini ko`payishi uchun 
sharoit yaratadi. 
Landshaftlarning ajoyib, dikkatga saeovor elementlarini saklab kolishda tabiat 
yodgorliklarning axamiyatn juda katta. Ilmiy, madaniy va tarixiy jixatidan 
kimmatli, ajoyib, noyob tabiat ob`ektlarini muxofaza kilib, saklab kolish uchun 
ancha katta maydonni egallovchi kurikxonalar zakazniklar barpo etish shart emas. 
Ularni maydoni juda kichik bulgan «tabiat yodgorliklari» sifatida saklab kolib, 
muxofaza kilish mumkin. Bu birinchidan tez amapga oshiriladi. ikkinchidan 
kichik jon bulganligidan katta mablag sarflashni talab etmaydi. 
Tabiat yodgorliklari deganda biz gorlarni, kanetlarni, sharsharalarni, ajoyib 
bulok va gayzerlarni, daralarni, tanglik joylarni, koyali rel`ef shakllarini, ochilib 
kolgan yotkiziklarni. Ayrim noyob va kimmatli daraxtlarni, toshkotgan 
xayvonlarni, tarixiy obidalarni va boshka tabiatning ajoyib ob`ektlarini 
tushunamiz.. 
Tabiat yodgorliklarini saklash va muxofaza kilishning ilmiy. tarixiy, 
madaniyhestetik va vatanparvarlik axamiyati katta. 
O`zbekistonda mingga yakin tabiat yodgorliklari mavjud. Lekin ularning 
ko`pchiligi xisobga olinmasligi okibatida xolati yomonlashib bormokda. 
SHu sababli zudlik bilan xar bir kishlok, rayon, viloyat territoriyasida mavjud 
bulgan tabiiy yodgorliklarni nazorat ostiga olish zarurdir, 
Tabiat yodgorliklari xususiyatlariga karab geologiya, poleontologiya, 
landshaft, arxeologik va botanik kabilarga bulinishi mumkin. 
Landshaft yodgorliklari juda ko`p bulib unga ajoyib koyalar, sharsharalar, 
shovvalar, darralar, tanglar, kizikarli jarlar va boshkapar kiradi. Landshaft 
yodgorliklariga Ilonuti darasi, Arslonbobdagi katta sharshara, Surxandaryodagi 
Klif hSHerobod marzasi, katta va kichik CHilan soyligi, oktosh soyligi, Sangzor 
darasi, Kizilkiya yakinidagi Obishir tangligi xamda shovachi va boshkalar kiradi.