Landshaftshunoslik asoslari

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR. 
1. Landshaftlarni muxofaza kilish chora.tadbirlari nimalardan iborat? 
2. Landshaftlar kanday omillar ta`sirida zararlanadi? 
3. Landshaft rekul’tivatsiyasi nima? 
4. Landshaftning kaysi tiplari eng ko`p muxofazaga muxtoj? 
5. Tabiiy landshaftlar deganda nimani tushunasiz?
6. Tabiiy va atropogen landshaftlarning kaysi bnri ko`proqmuxofazaga 
muxtoj? 
7. Kurikxonalar landshaftlarni muxofaza kilish omili xisoblanadimi? 
8. Kanday landshaft kurikxonalarni bilasiz? 
9. Fargona vodiysi landshaftpariga antropogen ta`sir kay darajada 
xisoblanadi? 
10. Landshaftlarni muxofaza kilishga oid kanday kullanmalarni bilasiz? 
 
TAYANCH SUZ VA IBORALAR. 
1. Landshaft muxofazasi

---

81 
2. Tabiiy landshaft
3. Landshaft rekul’tivatsiya 
4. Kurikxona
5. Landshaft kurikxonasi
6. Fargona vodiysi
7. Landshaft tiplari 
8. Landshaft ekologiyasi 
9. ekalogik muxit 
10. ekalogik park 
ADABIYOTLAR 
1, 10, 12, 14, 16 
15 Mavzu. Tabiiy va landshafthgeografik rayonlashtirish
R E J A
1, Tabiiy geografnk rayoklashtirnsh yullvri 
2. Tabiiy geografik rayoklashtirishnnng priniiplari.
3. Taksonomik birliklar haqida tushuncha. 
Tabiiy geografik rayonlashtirish ob`ektiv mavjud xududiy tabiiy Gegrafik
majmualarni o`rganish, ularga mikdor va sifat kursatkichlari asosida ta`rif berish, 
shu asosda o`lkadan unumli foydalanish masalalarini xal kilish gsografiya fani 
oldida to`rgan eng muxim masalalardan bridir. 
Tabiiy geografik rayonlashtirish regional birliklarni tabiatda ob`ektiv 
mavjudligi, ularning doimo birhbiri bilan uzviy alokada ekanligi va uzaro 
boglikligi kabi dialektikhmaterialistik metodalogiyaga asoslanadi. Tabiiy geografik 
rayonlashtirishning ilmiy printsiplari ana shu metodologiya asosida ishlab 
chikilgan. 
Tabiiy geografik rayonlashtirish muammolari buyicha N A Gvozdetskiy, N I 
Mixaylov. GD Ryuster, V I Prokaev, A G Isachenko, F I Mil`kov, V M CHetirnin 
kabi yirik tabiiy Gegrafik olimlar katga nlmiy ish olib bordilar. 
Tabiiy geografik rayonlashtirish o`lkada olib boriladigan tadkikotning 
geografik boskich muxim xyasoblanadi va u rsgionomarni ob`sktiv, asosli ravishda 
ajratish ularni mukammal tasvirlashga, tabiiy majmualararo va mujassamalararo 
alokalarni son va sifat jixatidan chukur taxlil kilishga imkon beradi. 
Tabiiy geografik rayonlar rivojlanishi, tarixi, geografik urni, tabiiy geografik 
jarayonlarga, tartibiy kismlarning majmuiga kura birhbiridan farklanadi. Xar bir 
tabiiy geografik birlik bir butunligi, atmosfsra tsirkulyasida, gidrogeografiya 
tarmoklarning xususiyatlarida, usimlik va xayvonot olamida, zonal va azonal 
omillarda namoyon buladi.
Tabiiy geografik rayonlashtarishning printsiplari
Xududiy bir butunlik printsipi 
Tabiiy geografik birliklarning muxim xususiyatlaridan biri ularning maydon 
jixatidan bir butunligidir. Bu printsip xar bir regionning er yuzida boshka erda 
kayta uchramasligi, ularning xususiy belgilariga ega ekanligina asoslanadi. Bir 
tabiiy geografik region fakat bir joyda yaxlit xolda mavjud buladi. Boshka joylarda 

---

82 
xuddi shunday region takrorlanmaydi, lekin ayrim uxshash xususiyatlarga ega 
bo`lishi mumkin. 
2. Landshaftlar rivojlanish tarixining birligi printsipi 
Bu printsip majmuali tabiiy geografik rayonlashtirishda asosiy printsiplardan 
biridir. Bu printsip tabiiy geografik rayonlatirishning xamma boskichida xisobga 
olinadi. CHunonchi tabiiy Gegrafik rayonlarni ajratishda ularning geologik xamda 
geomorfologik rivojlanish va landshaftlar genezisi asos kilib olinadn. Lekin tabiiy 
geografik zonalarni ajratishda bu printsipdanfoydalanish mumkin emas.
CHunki zonaning uzida gsologik va geormologik tarakkiyoti xamda 
landshaftlarni yoshi jixatidan birhbiridan fark kiluvchi tabiiy majmualar xam 
uchraydi.
3. Majmualilik printsipi 
Bu printsipga kura tabiiy Gegrafik rayonlashtirish landshaftlarning bir yoki bir 
nscha etakchi komponenti emas, balki barcha komponentlari birgalikda xisobga 
olinishi kerak. Masalan, tabiiy Gegrafik birliklarga ajratishda gsologikh 
geomorfologik 
tuzilishi, rel’fi yoki iklimgina emas, tuproklari, 
usimlnklari, xayvonot dunyosi, er usti va er osti suvlari, tabiiy geografik 
jarayonlardagi uxshashlik va tafovutlar xam aniklanishi xamda e`tiborga olinishi 
lozim. SHunday kilganda tabiiy geografik rayonlashtirishda majmuallikka amal 
kilingan buladi. Tabiiy geografik rayonlashtirishning komponentlar buyicha 
rayonlashtirishdan asosiy farki ana shu majmualilik printsipiga amal kilinishidadir.
4. Nisbiy bir xillik printsipi.
Er yuzasi tabiiy xususiyatlarga kura birhbirining fark kiladigan nixoyatda 
ko`plab kismlaridan iborat. 
Tabiiy geografik rayonlashtirishda ana shu uziga xos kismlar uxshashlik 
xususiyatlariga karab bir butun xududiy birliklarga birlashtiriladi, tafovutlariga 
karab esa birhbirndan ajratiladi. Tabiiy geografik birliklarga ajratishda 
landshaftlardagi eng asosiy uxshash xususiyatdar xisobga olinada. Bu 
xususiyatlarni belgilash esa rayonlashtirish boskichlari xamda tadkikot 
masshtabiga boglik, boshkacha kilib aytganda rayonlashtirishning turli birliklarini 
ajratishda xar xil belgilar asos kilib olinadi. Ana shuning uchun bu printsip nisbiy 
bir xillik printsipi deyiladi. 
Tabiiy xududiy majmualarni shakllanishi va rivojlanishi ko`p jixatdan 
ularning litogen. gidroiklimiy va biogsn komponentlariga boglik, ularning geologik 
poydevori litogen tarknbiga kura nisbatan bir xil tog jinslaridan iborat bulnb 
turlicha xolatda yotadi. 
Tabiiy xududiy majmualar tabiiy geografiya o`rganadigan asosiy ob`ektdir. 
Tabiatda ularning anik chegaralari bor, uziga xos tabiiy geografik xususiyatlari va 
rivojlanish xamda tarkalish konuniyatlari mavjud. 
Taksonomik birliklar haqida tushuncha
Tabiiy geografik rayonlashtirishda gsografiyaning shu soxasi bilan 
shugullangan omillar turlicha rayonlashtirish tasnifini taklif kiladilar. Bu 
tizimlarning ayrimlari landshaftlarning fakat zonal xususiyatlariga asoslangan 
bulsa, ba`zilarida azonal xususiyatlar, yana boshkalarida esa xam zonal, xam 
azonal xususiyatlar xisobga olingan. 

---

83 
Tabiiy 
geografik 
rayonlashtirishning 
taksonamik 
birliklari 
asosan 
kuyidagilardir: 
Tabiiy geografik o`lkahtabiiy geografik provintsiyahtabiiy geografik oblast’ 
tabiiy geografik rayon h landshaft. 
Tabiiy geografik o`lka h materikning geologik xamda geomorfologik tuzilishi, 
mikroiklim sharoiti jixatidan bir butun, landshaftning ma`lum kenglik xamda 
balandlik zonallign tarkibiga ega bulgan kismidir. Tabiiy geografik o`lka 
landshaftlarning tarkib topishda ularning geologikhgeomorfologik tuzilishi, iklim 
sharoiti xamda tarixiy rivojlanish xususiyatlari etakchi rol’ uynaydi. Landshaftning 
boshka komponentlari xam ana shularning bevosita ta`sirida buladi. 
Turkiston o`lkasi xududini rivojlanishning yukorida aytib utilgan negizlari 
asosida kunidagi tabiiy Gegrafik o`lkalarga ajratilgan: 
1 Togli va 2 tekislik. 
Tabiiy geografik provintsiyah zona doirasida geografik uzoqlik buylab 
iklimning uzgarishi xamda rel’efi va gsomorfologik tafovutlar natijasida tarkib 
topadi. Tabiiy Gegrafik privintsiya zonaning Gegrafik urnn, iklimi xamda 
arografik gsomorfologik xususiyatlari, usimlik koplami tuproklari, sr osti suvlari, 
tabiiy geografik protsesslar, xayvonot olami va boshkalarda mujassamlashgan yirik 
kismlaridir. Bunga Turkiston tabiiy geografik o`lkasining JungoriyahTyan’shan, 
Markaziy Kozogiston, Turon provintsiyasini misol kilib kursatish mumkin. 
Tabiiy geografik oblast’h provintsiyaning bir kismi bulib boshka xarakteri, 
mezoiklimi sr osti suvlarining xususiyati va tuprok, usimlik koplami bilan ajralib 
turadi. 
Tabiiy Gegrafik rayonhtabiiy geografik oblastning sharoiti bilan boshkalardan 
fark kiladigan, uziga xos tuprok va usimlik koplamiga ega bulgan yirik kismidir. 
Tabiiy xududiy majmualar ya`ni tabiiy landshaftlar, birinchidan anik xududiy 
birlik, ikkinchidan geografik birliklardan tashkil topgan murakkab geografik 
majmua, uchinchidan asosiy tabiiyh Gegrafik birlik va xududiy tabiiy geografik 
tadkikotlarning asosiy ob`sktividir. 
Landshaftlarning tipologik birliklarini xaritaga tushirish uziga xos usul 
xisoblanadi. Bu usul kullanilganida tabiiy Gegrafik birliklar tipologik landshaftlar 
majmualari xarntalar asosida aniklanadn. Bunday tipolognk majmualar egallagan 
maydon bir tabiiy geografik birlik deb olinadi. Tabiiy geografik rayonlashtirishda 
bunday usuldan foydalanishdan avval xududning tipologik landshaflar xaritasi 
tuziladi. 
Tabiiy geografik rayonlashtirish xalk ho`jaligining turli soxalarinn 
rejalashtirishda tayanch xisoblanadi. Masalan, Turkiston o`lkasida paxta ekish va 
unnng maydonlarini kengaytirish uchun shu xudud tuprok iklim sharoitini bilish 
etarli emas, undan tashkari sr yuzasining tuzilishini, er osti suvlarining kanchalik 
chukurligini grunt xususiyatlarini, eroziya jarayonlarini usimlik koplamini bilish 
kerak buladi. 
Tabiiy geografik rayonlashtirish yangi shaxarlarni barpo kilish, yullar kurish 
va ulardan foydalanishda, sugoruv kanallari, melioratsiya tarmoklarini tugri 
rejalashtirish, xududining er osti zaxiralarini rsl’efi xususiyatlarini, tog jinslari 
tarkibini, tuproklarini va bu komponentlarni uzaro boglikligini chukur o`rganish 

---

84 
lozimdir. 
Xulosa kilib tabiiy geografik rayonlashtirishning axamiyati kanchalik katta 
ekanligiga L.S.Bergning fikrini keltirib utish joiz: « Tabiiy rayonlarga 
bulmasdan o`rganilgan mamlakatni tabiiy geografiyasi chinakam geografik 
asar emasdir»