Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ____________________________________________________ Sənaye inqilabı və dünya bazarının yaranması
43 ____________________________________________________ Sənaye inqilabı və dünya bazarının yaranması XVIII əsrdə Britaniyada istehsalın manufaktura sistemindən maşın texnikasına əsaslanan fabrik sisteminə keçilməsi güclər nisbətinin dəyişməsinə və məhsuldar qüvvələrin inkişafına səbəb oldu. Vaxt etibarilə uzun dövrü əhatə edən, sənaye inqilabı adlandırılan bu proses mexanizmlərdən, yeni enerji mənbələrindən, o cümlədən mineral yanacaqdan istifadənin artması, təbiətdə mövcud olmayan materialların, istehsalın təşkilinin yeni formalarının tətbiqi, ayrı-ayrı müəssisələrdə istehsalın səviyyəsinin yüksəlməsi ilə səciyyələnir. İlk fabriklər pambıq parça sənayesində təşkil olunmuşdu. Mahud manufakturalarının fəaliyyətinin dövlət tərəfindən reqlamentləşdirilməsi texnoloji yeniliklərin tətbiqini ləngidirdi, nisbətən yeni olan pambıq parça sənayesi isə bu məhdudiyyətlərdən azad idi. Sənaye inqilabı istehsalın müxtəlif sahələrini əhatə etmişdi. İstehsalın mexanikləşdirilməsi maşınların hazırlanması üçün əsas sahə olan metallurgiyada inkişaf edirdi. Bu sahədə aparılan təkmilləşdirmələr çuqundan dəmir və polad alınması prosesini canlandırdı. 1784-cü ildə C.Uattın daha yığcam olan, sənayenin müxtəlif sahələrində və nəqliyyatda geniş tətbiqini tapan və buxar maşınını ixtira etməsi sənaye inqilabının ən mühüm mərhələlərindən biri olmuşdur. Buxarın gücü hələ Ptolomey dövründə Misirdə məlum olsa da, ondan yalnız əyləncə məqsədləri üçün istifadə edilirdi. Ehtimal ki, XVII əsrin ortalarında - XVIII əsrdə Avropa əhalisinin təqribən 100 milyon nəfərə çatdıqdan sonra artımında baş verən durğunluq texniki yeniliklərin tətbiqinə imkan yaratmışdır. Texniki çevriliş təsərrüfatda ictimai münasibətlərin çox kəskin surətdə pozulmasına gətirib çıxardı. Fabrik sahibləri, sənaye kapitalı cəmiyyətdə əsas yer tutmağa başladı. Britaniyada, Şimali Amerikada fabrik istehsalına keçidin başladığı vaxt Avropanın qitə ölkələrində hələ aqrar iqtisadiyyat hökmran mövqe tuturdu. Yalnız 1820-ci illərdə Almaniya və Fransada ip əyirilməsi və toxuculuqda əl əməyi tədricən maşınlarla əvəz olunmağa başladı. Milli bazarlar yarandı. Maşınların və buxarın tətbiqi əmək bölgüsünü milli çərçivədən kənara çıxardı, iri sənaye öz ölkəsinin mühitindən qoparaq, beynəlxalq bazarlardan asılı vəziyyətə düşdü. Yerli və milli qapalılıq, özünün istehsalı sayəsində mövcudluq beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin genişlənməsi, millətlərin bir-birindən asılılığı ilə əvəz olunurdu. Xarici ticarət sürətlənən templərlə artmağa başladı. 1720-1820-ci illərdə dünyada ixracın həcmi 2,4 dəfə artmışdı. Qərbi Avropanın və Şimali Amerikanın sürətli templərlə inkişafının nəticələri Qərb və Şərq arasında qarşılıqlı münasibətlərdə əks olunurdu. XIX
44 əsrdə Şərq daha Qərbin təzyiqinə davam gətirə bilmirdi. İxtiraların yeni dalğası artıq XIX əsrin ortalarında Avropa mallarının açıq-aşkar üstünlüyünü təmin edirdi. İnkişaf səviyyələri arasındakı fərq o qədər də böyük deyildi - Çin və Cənubi Asiyada əhalinin hər nəfərinə düşən gəlirlər 500 dollar, Avropanın varlı ölkələrində isə 1000-1500 dollar təşkil edirdi (XIX əsrin əvvəli). Bu dövrdə dünya əhalisinin təqribən 3/4 hissəsinin gündəlik gəliri 1 dollardan az idi.
XIX əsrin son üç onilliyində dünya təsərrüfatı yaranmağa başladı. Bu mərhələdə məhsuldar qüvvələrin inkişafında və qarşılıqlı təsərrüfat əlaqələrində aşağıdakı köklü dəyişikliklər baş verdi: (1) dünya bazarının yaranması məhsuldar qüvvələrin ictimailəşməsi
(2) bir sahibkarlıq subyektinin ayrı-ayrı ölkələrdə məhsul buraxmasına, müxtəlif ölkələr və ərazilər arasında iqtisadi mübadilə aparılmasına əsaslanan beynəlxalq istehsal meydana çıxdı və inkişaf etməyə başladı. (3) beynəlxalq istehsalın yaranması və inkişafı az sayda ölkələrin yeni ərazilər üzərində müstəmləkəçilik və yarımmüstəmləkəçilik hökmranlığının yayılması və onların zor işlətməklə geniş təkrar istehsal prosesinə cəlb olunması ilə də sıx əlaqədar idi. Müstəmləkəçilik dünyanın iqtisadi baxımdan məcburən birləşməsinin şərtlərindən biri olmuşdur. XIX əsrin ikinci yarısında zəbt olunan müstəmləkələrin miqyası dəfələrlə artdı. 1914-cü ilin əvvəllərində müstəmləkələrin ərazisi 65 milyon kv. km-dən, əhalisi isə 523 milyon nəfərdən artıq idi (dünya ərazisinin 53,3%-i və əhalisinin 29%-i). Ən böyük müstəmləkəçi dövlətlər olan Britaniya, Fransa, İspaniya, Niderlandla yanaşı Almaniya, ABŞ, Belçika, Yaponiya iri müstəmləkə metropoliyalarına çevrildi. Demək olar ki, bütün dünya ərazi və siyasi cəhətdən kiçik qruplar təşkil edən ölkələr tərəfindən bölüşdürülmüşdü. Münasibətlərin siyasi və hüquqi formaları fərqli (istismar edilən ölkənin asılılığın keçid formalarından istifadə olunması vasitəsilə müəyyən dövlət müstəqilliyinin saxlanılmasından tam siyasi tabe olunmasınadək) idi. Bu zaman ən müxtəlif vasitələrdən və metodlardan, o cümlədən qəsdlərdən, rüşvətdən, hərbi çevrilişlərdən, açıq müdaxilədən və təcavüzdən istifadə olunurdu. Maşın vasitəsilə istehsal artdıqca, metropoliyalar müstəmləkə ərazilərini öz mallarının satış bazarlarına çevirirdi. Məsələn, Britaniyadan Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|