Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Dünya təsərrüfatının inkişaf dövrləri
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.4. Dünya təsərrüfatının inkişaf dövrləri
- _________________________________________________ Dünya təsərrüfatının yaranması mərhələsi (1870-1913-cü illər)
- ____________________________________________________ Təsərrüfat əlaqələrinin zəifləməsi mərhələsi (1914-1945)
47 2.4. Dünya təsərrüfatının inkişaf dövrləri Sonrakı dövrdə dünya təsərrüfatı öz inkişafının bir neçə mər- hələsindən keçmişdir və onların müəyyənləşdirilməsi üçün müxtəlif meyarlardan istifadə olunur. Ən çox istifadə edilən meyarlar milli təsərrüfatın dünya təsərrüfatı sisteminə cəlb olunması və dünya təsər- rüfatının inteqrasiyası göstəriciləridir. Bu dövrdə bir neçə mərhələ fərqləndirilir. Tədqiqatçıların bir çoxu birinci mərhələ kimi 1870-1913-cü illərdə dünya (qlobal) təsərrüfatının formalaşmasını, sonrakı mərhələlər qismində isə, 1914-1945-ci illərdə milli təsərrüfatlar arasında iqtisadi əlaqələrin nisbətən zəifləməsini (avtargiya), 1950-1980-ci illərdə dünyada iki iqtisadi sisteminin yaranmasını və 1990-2000-ci illərdə dünya iqtisadi sistemində birləşmə və qarşılıqlı bağlılığın güclənməsini göstərir. _________________________________________________ Dünya təsərrüfatının yaranması mərhələsi (1870-1913-cü illər)
Qeyd etdiyimiz kimi, bu mərhələ xarici iqtisadi əlaqələrin sürətli inkişafı, istehsal amillərinin beynəlxalq miqyasda hərəkəti, təsərrüfatların açıqlığı ilə səciyyələnirdi. Dünya ölkələrinin məcmu ixracının və xarici aktivlərin ümumi məbləğinin MDM-ə nisbəti göstəriciləri də buna dəlalət edir. Bu mərhələdə onların artımı nəzərəçarpan olmuşdur. Əmtəə istehsalının ixraca yönəldilən hissəsi 1870-ci ildəki 4,6%-dən 1,7 dəfə artaraq 1913-cü ildəki 7,9%-ə çatmışdı. 1820-ci ildə isə bu göstərici MDM- in 1%-nə bərabər idi (AQP üzrə). Milli təsərrüfatların maliyyəsi ixrac kvotalarına nisbətən daha böyük sürətlə açılırdı. Xarici aktivlərin MDM-ə nisbəti 1870-ci ildəki 6,9%-dən 2,5 dəfə artmış, 1913-cü ildə 17,5%-ə çatmışdı. Kapitalın yerdəyişməsinin sürətlənməsinə bu dövrdə təşəkkül tapmış
və milli valyutaların qızıla dönərliyi idi. Bu cür şəraitdə milli təsərrüfatların daxili və xarici nizamsızlıqların təsirindən qorunması üçün valyuta siyasətindən istifadə etmək mümkün deyildi. Proteksionizm maneələrinin azalması ziddiyyətli şəkildə baş verirdi. Qərbi Avropada bu proses 1860-cı ildə İngiltərə ilə Fransa arasında ticarət razılaşmasının əldə olunması və bu cür müqavilələrin üstünlük verilən dövlətə daha əlverişli rejim yaradılması barədə müddəaların daxil edilməsindən sonra başladı. ABŞ isə Vətəndaş müharibəsindən sonra idxalın əvəzləşdirilməsi siyasətinin tətbiqinə keçdi. 1866-1883-cü illərdə emal olunmuş mallara tətbiq edilən orta tarif burada 45% olmuşdu. 1880-cı illərdə Avropa ölkələrində proteksionizm tədbirlərinin tətbiqi tədricən genişlənməyə başladı.
48 Dünya təsərrüfatının sənaye altsistemində ticarət siyasəti 1913-cü ilədək "proteksionizm dənizinin ortasında liberallaşma adası" kimi səciyyələndirilir. İndi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə vəziyyət bunun tamamilə əksinə idi. Onların təsərrüfatlarının açıqlığı bir çox hallarda müstəmləkə ölkələrinin bütün malları üçün sərbəst yol açılması prinsipinə əsaslanan müstəmləkə idarəçiliyinin nəticəsi kimi izah edilir. Ancaq rəsmi olaraq müstəqil hesab edilən ölkələrdə hələ XIX əsrin birinci yarısında tariflərin əmtəənin dəyərinin 5%-dən yuxarı olmayacağını nəzərdə tutan "5% qaydası"nın tətbiqinə başlandı. Qərb ölkələri üçün sərbəst ticarət bir çox hallarda silah və kanoner gəmilərinin gücü sayəsində təmin edilirdi. Belə ki, Çinlə sərbəst ticarət 1839-1842-ci illərdə Britaniyanın, sonradan isə 1856-1860-cı illərdə İngiltərənin və Fransanın bir-birinə və ona qarşı apardıqları tiryək müharibələrinin gedişində hərbi qüvvə hesabına təmin olunmuşdu. 1767-ci ildə Britaniya tacirləri ingilislərin zəbt etdikdən sonra tiryək plantasiyasına çevirdikləri Benqaliyadan Çinə 1000-1200 kisə tiryək gətirirdilər. XIX əsrin əvvəlində Çində tiryək idxalı qadağan olunsa da, onun buraya göndərişləri 3 dəfə artmışdı. Qaçaqmalçılığın qarşısı alınmağa başlandıqda, Çinə qarşı hərbi güc tətbiq edildi. Həmin vaxtdan miqyası iri ölçülərə çatan "kokain
Dünya təsərrüfatının yaranması mərhələsi iqtisadi inkişafın kəskin artımı ilə səciyyələnirdi. Xarici ticarətin xammal yönümlü olması səbəbindən, sənayenin əməyin sahədaxili bölgüsündə iştirakı o qədər də əhəmiyyət kəsb etmirdi. Bu mərhələdə iqtisadi inkişaf əsasən ticarəti genişləndirirdi. ____________________________________________________ Təsərrüfat əlaqələrinin zəifləməsi mərhələsi (1914-1945)
Bu illər Qərb ölkələrinin təsərrüfat əlaqələrinin qırılması proseslərinin cərəyan etməsi, onlarda ümumi sabitliyin pozulması, dünya təsərrüfatında böhran təzahürləri ilə səciyyələnir. Ticarətin azalması və dünyada təkrar istehsal prosesində kapitalların hərəkətinin zəifləməsi də, parçalanmanın baş verdiyinə sübutdur. 1950-ci ildə ixrac kvotası MDM-in 1913-cü ildəki 7,9%-dən 5%-dək, yaxud 1,6 dəfə azaldıldı. Kapitalın beynəlxalq hərəkətinin nisbi göstəriciləri daha çox ixtisara məruz qaldı. Xarici aktivlərin MDM-in həcminə nisbəti 17,5%-dən 6%-ə, yaxud 1,9 dəfə aşağı düşdü. Bunun nəticəsində milli təsərrüfatların açıqlığı, onların dünya təsərrüfatı əlaqələrində iştirakı XIX əsrin ortalarındakı səviyyəyə düşdü. Baş verən iki dünya müharibəsi də bu prosesə mühüm təsir göstərdi. Milli iqtisadiyyatların hərbi rels üzərinə keçirilməsi, müharibələr zamanı böyük həcmdə məhsuldar qüvvələrin, o cümlədən insan resurslarının fiziki Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|