Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ___________________________________________ Dünya sistemi konsepsiyası
- ____________________________________________________ Artım mərhələləri konsepsiyası
63 izafi iqtisadi resurslarından istifadə etmək imkanından məhrum olduqlarına, habelə cəmiyyətin qütbləşməsi, metropoliyalar tərəfindən onların daxilində yaradılan və qorunan istismarçılıq ziddiyyətləri üzündən inkişafda geridə qalırlar. Bu ziddiyyətlərin birləşməsi metropoliyaların inkişafı prosesini sürətləndirir və asılı ölkələrin "subinkişafına" səbəb olur. Asılılığın yaradılması sxemi mahiyyət etibarilə xətti asılılıq modeli üzərində qurulmuşdu və ölkələr arasında mütləq asılılığa gətirib çıxarırdı. O, inkişaf etməkdə olan ölkələrin bəzisində baş verən məhdud artımın və inkişafın izah edilmənin nəzəriyyə bazasını qapayırdı. Təkrar istehsal
vəziyyətdən müəyyən çıxış yolu oldu. Bu nəzəriyyə dünya periferiyasının bəzi ölkələrinin, yaxud onların güclü asılılıqda olan sektorlarının belə vəziyyətdən çıxa bilməsinin mümkünlüyünü ehtimal edir. Konsepsiya inkişaf strategiyalarının əsasən xaricdən subsidiyalaşdırılmasına əsaslanır. Uzunmüddətli perspektivdə isə təsərrüfatın bu və ya digər sahəsinin (dövlətin) asılılığının aradan qaldırılması baha başa gəlir. Məsələn, inkişaf etməkdə olan ölkənin sahibkarlarına beynəlxalq yardımın göstərilməsi onun minerallar, yaxud sənaye məhsullarının istehsalı sahəsində dünya bazarlarındakı mövqelərini möhkəmlətməklə bərabər, maşın və texnologiyaların idxalının artması nəticəsində valyuta vəziyyətini gərginləşdirə, bu isə öz növbəsində asılılığını daha da gücləndirə, yeni səviyyəyə qaldıra bilər. Asılılıq nəzəriyyəsinin ideoloqlarının fikrincə, əməyin qeyri-bərabər bölgüsü və inkişafda gerilik "inteqrasiya olunmuş güc" (ölkələr arasında inteqrasiya) strategiyasının və beynəlxalq əmək bölgüsünün şərtlərinin dəyişdirilməsi vasitəsi ilə aradan qaldırıla bilər. ___________________________________________ Dünya sistemi konsepsiyası
asılılıq nəzəriyyəsi ilə paralel, lakin ondan ayrılıqda mövcud olmuşdur. O, əməyin bölgüsünün dinamik surətdə dəyişməsinə əsaslanaraq, dünyanı mərkəzi (dünyəvi özəklər), periferiya və poluferiya ölkələrinə ayırır. Burada ayrı-ayrı inkişaf etmiş ölkələrin, sosializm ölkələrinin (İrlandiya, Portuqaliya, Balkan ölkələri, keçmiş SSRİ) daxil olunduğu poluferiya ölkələrinin təhlilinə böyük diqqət yetirilmişdir. Bu konsepsiya poluferiya ölkələrinin istehsal prosesini fraqmentlərə bölməyə imkan verən əməyin beynəlxalq bölgüsü əsasında, dünya sistemi hüdudlarında asılı inkişafını müəyyən edir. Adətən ucuz, aşağı ixtisaslı işçi qüvvəsi ilə xidmət göstərilə bilən istehsal bu ölkələrə köçürülür. Konsepsiyada dünya sisteminin ziddiyyətlərinin mərkəz və periferiya arasındakı fərqlərdən irəli gəldiyini iddia edən dövlət asılılığı barədə müddəa da vardır.
64 Dünya sistemi konsepsiyası F.Frobelin son onilliklər ərzində TMK- nın qlobal istehsal strategiyasının dəyişməsinin nəticələrinə diqqət yetirən əməyin yeni beynəlxalq bölgüsü nəzəriyyəsi (ƏYBB) ilə də sıx əlaqədardır. ƏYBB tərəfdarları da dünya sistemini əmək bölgüsündən TMK-nın mənfəətini mümkün qədər artırmaq və aparıcı sənaye ölkələrinin problemlərini həll etmək üçün istifadə edən mərkəzə, periferiyaya və poluferiyaya bölürlər. Onlar inkişaf etməkdə olan ölkələrin mövcud perspektivlərini görməsələr də, ölkələrin müxtəlif qruplarının maraqlarının öyrənilməsinə diqqət yetirirlər.
1960-cı illərdə V.Rostounun ölkələrin inkişafını mərhələlər üzrə nəzərdən keçirən artım mərhələləri konsepsiyası məşhurlaşdı. Cəmiyyət iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə bir neçə kateqoriyaya bölünür: (1) iqtisadi inkişafa mane olan natural təsərrüfatın üstünlük təşkil etdiyi aqrar, feodal cəmiyyət kimi nəzərdən keçirilən ənənəvi cəmiyyət; (2) dəyişikliklər üçün zəmin yaradıldığı ilkin şərtlər dövrü, yaxud keçid cəmiyyəti; (3) yüksəliş, yaxud dəyişikliklər cəmiyyəti; (4) yetkin, yaxud sənayeləşmiş cəmiyyət; (5) kütləvi istehlakı yüksək səviyyədə olan cəmiyyət. Yüksəliş mərhələsi iqtisadi inkişafı ləngidən köhnə ənənəvi adətlərin tamamilə aradan qaldırılması ilə səciyyələnir. İqtisadi tərəqqi qüvvələri cəmiyyətdə hakim mövqe tutur: əmanətlərin və yığımın səviyyəsi milli gəlirin 5-10%-nə çata bilər. Yeni sahələr sürətlə inkişaf edir. Kənd təsərrüfatında bazar münasibətləri təşəkkül tapır. Yüksəlişdən sonra uzunmüddətli sabit artım və dalğavari tərəqqi mərhələsi - yetkinliyə keçid başlayır. Bu mərhələ təqribən 40 il davam edir. Bu zaman yüksəliş mərhələsində bir neçə sahəyə istinad edən sənaye kompleks şəkil alır. Yetkinlik iqtisadiyyatın ənənəvi sahələrinin keçidə, vəsaitlərin və resursların geniş spektrindən fəal istifadəyə qadir olduğu mərhələ kimi müəyyən olunur. Yetkin cəmiyyət məhsul istehsalı həcminin artımının əhalinin çoxalmasından yüksək olmasını təmin edir. Sonuncu mərhələ isə uzun müddət istifadə olunan malların və xidmətlərin istehsalının başlıca rol oynaması ilə səciyyələnir. Sənaye cəmiyyətinin inkişaf mərhələləri nəzəriyyəsi sosial tərəqqini natural istehsalın və zümrə iyerarxiyasının hökm sürdüyü geridə qalmış aqrar təsərrüfatdan kütləvi bazar təsərrüfatı olan, sənayecə inkişaf etmiş cəmiyyətə keçidlə əlaqələndirir. Mütərəqqiliyin əsas meyarı isə istehsalın əldə olunmuş səviyyəsi hesab olunur.
Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|