Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ___________________________________________ Milli təsərrüfatların qarşılıqlı asılılığı konsepsiyaları
- _______________________________________________ Bərabər əməkdaşlıq konsepsiyası
- Fəsil 3 _____________________________________________________ Dünya təsərrüfatının mexanizmi
- 3.1. Dünya təsərrüfatı mexanizmi anlayışı və onun alətləri __________________________________________ Mexanizm və onun funksiyaları
65 ___________________________________________ Milli təsərrüfatların qarşılıqlı asılılığı konsepsiyaları
1970-ci illərin ortalarından dünya iqtisadiyyatının problemləri get- gedə daha çox istehsalın beynəlmiləlləşməsinə, strukturun yenidən qurulmasına elmi-texniki tərəqqinin müxtəlif dərəcədə təsir göstərməsinə əsaslanan milli təsərrüfatların qarşılıqlı asılılığı konsepsiyaları ilə əlaqələndirilir. Qarşılıqlı asılılıq və əməkdaşlıq problemi bir-biri ilə çarpazlaşan müxtəlif səviyyələrdə: qlobal, mərkəzlərlə əyalətlər arasında, altsistemlərin daxilində - nəzərdən keçirilir. Qlobal qarşılıqlı asılılıq termini Amerika politoloqu S.Hoffman tərəfindən tətbiq olunmuş, onun konsepsiyası isə R.Kuper tərəfindən açıqlanmışdır. Qarşılıqlı asılılıq səviyyəsinin yüksəlməsi nəticəsində tədiyyə balansına göstərilən xarici təsirlərin sayının və gücünün artması, hökumətləri xarici tarazlığın saxlanması probleminə daha çox diqqət yetirməyə, dövlətləri sərəncamda olan alətlər məcmusundan istifadəni əlaqələndirməyə vadar edir.
bərqərar olmuşdur. Bu konsepsiya L.Pirson tərəfindən Qərb ölkələrinin inkişaf etməkdə olan ölkələrlə münasibətdə həyata keçirdikləri strategiyanın qiymətləndirilməsi üçün DB-nin himayəsi altında hazırladığı məruzədə öz əksini tapmışdır. Bu nəzəriyyə inkişaf etməkdə olan ölkələrin səyinə əsaslanaraq yardım siyasətinin, ticarətin, investisiyaların vahid strategiyada birləşdirilməsini nəzərdə tuturdu. Bərabər əməkdaşlıq konsepsiyası inkişaf etməkdə olan ölkələrin və Qərbin tarazlaşmış qarşılıqlı asılılıq sisteminin yaradılmasını təbliğ edərək, dünya təsərrüfatının iki altsistemi arasında mövcud olan böyük fərqi ört-basdır edirdi. Bu konsepsiya bir çox hallarda iqtisadi inkişaf problemləri ilə əlaqələndirilir. İqtisadiyyatın tarazlaşdırılmamış və pərakəndə halda artımı dünyanın inkişafında kəskin problemlər yaradır. Burada əsas çıxış yolu dünya təsərrüfatının üzvi surətdə artmasında, altsistemlərin və sosial-iqtisadi inkişaf səviyyələri fərqlənən ölkələrin qarşılıqlı asılılıq problemlərinin həll olunmasıdır. Bu isə istehsal resurslarının idarə olunmasının qlobal sisteminin yaradılmasını nəzərdə tutur. İnkişafa ənənəvidən müasir istehsala və sənaye cəmiyyəti çərçivəsində keyfiyyətcə fərqlənən yüksəlişə keçid, sistemli şəkildə qarşılıqlı təsir kimi yanaşan əvvəlki inkişaf konsepsiyasını, üzvi inkişaf anlayışının təfsiri əvəz etdi. Bu istiqamət diqqəti Qərb ölkələrində uzunmüddətli
66 struktur dəyişikliklərinin həyata keçirilməsinin, yüksək səviyyədə və zəif inkişaf etmiş ölkələr arasında fərqlərin azaldılmasının zəruriliyinə yönəldir. Qarşılıqlı asılılıq, bərabər əməkdaşlıq konsepsiyaları bütün cəmiyyətin birləşməsinin, dünya təsərrüfatı sisteminin inkişafının müxtəlif cəhətlərini nəzərdən keçirən qloballaşma nəzəriyyələrində müəyyən dərəcədə əks olunmuşdur. Qloballaşma nəzəriyyələri müxtəlifdir. 1990-cı illərin ortalarından bu konsepsiyanın ölkələrin mövcud sosial və mədəni şəraitini nəzərə almadan, sərbəst bazar mexanizmlərindən maksimum dərəcədə istifadə etməklə dünya miqyasında sürətli iqtisadi və başqa inteqrasiyaya yönəlmiş sahibkarlıq fəaliyyətinin beynəlmiləlləşməsinin variantı olan neo-liberal təfsiri geniş yayılmağa başladı. Beynəlxalq siyasi iqtisad məktəbinin dünyanın iqtisadi, hüquqi və siyasi məkanının inkişafını, dünyada sahibkarlıq qaydalarının təşəkkül tapmasını güc münasibətləri və dövlətlərarası münaqişələr nöqteyi- nəzərindən təfsir edən konsepsiyası da nüfuza malikdir. Marksizm istiqaməti qloballaşmaya beynəlmiləlləşmənin əsasən varlı ölkələrə xeyir gətirən yeni mərhələsi kimi yanaşır.
1. Qədim dünyada və Orta əsrlərdə istehsalın təşkilinin sosial və istehsalat sistemlərini təsvir edin. Onların əsas cəhətlərini göstərin. 2. İndi inkişaf etməkdə olan ölkələrin Qərbi Avropadan iqtisadi geriliyi nə vaxt özünü biruzə verməyə başladı? Bu geriliyə səbəb olan şərtləri və amilləri sadalayın. 3. "Dünya bazarı" və "dünya təsərrüfatı" anlayışları bir- birindən fərqlənirmi? Öz nöqteyi-nəzərinizi əsaslandırın. 4. XIX və XX əsrlərdə dünya təsərrüfatının qeyri-bərabər iqtisadi inkişafının əsas əlamətlərini göstərin. 5. Dünya təsərrüfatının vəziyyətini və inkişafını izah edən əsas konsepsiyaları təhlil edin.
67 Fəsil 3 _____________________________________________________ Dünya təsərrüfatının mexanizmi Dünya təsərrüfatı daim qeyri-taraz vəziyyətdə olan mürəkkəb, özü- özünə təşkilatlanan sistemdir. Burada möhkəm əlaqələr yoxdur və daimi dəyişikliklər hökmranlıq etsə də, tarazlığa doğru meyillər mövcuddur. Özü- özünə təşkilatlanan sistem kimi, qlobal təsərrüfat daxili tarazlığın qorunub saxlanması mexanizminə və özünü inkişaf etdirmə qabiliyyətinə malikdir.
__________________________________________ Mexanizm və onun funksiyaları Dünya təsərrüfatı mexanizmi ən ümumi şəkildə məhsuldar qüvvələrdən (istehsal amillərindən) istifadə olunması sistemi, tənzimləmə formalarının və metodlarının, iqtisadi proseslərin planetar miqyasda fəallaşmasının stimullaşdırılması, habelə məhsulun istehsalını, bölgüsünü, mübadiləsini və istehlakını, iqtisadi inkişafın dinamikasını və keyfiyyət parametrlərini müəyyənləşdirən təşkilati-hüquqi qaydaların məcmusu kimi təsəvvür oluna bilər. Təsərrüfat mexanizmi kapitalın müxtəlif formalarının və işçi qüvvəsinin qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərməsini təmin edir, iqtisadi inkişafın tipini müəyyənləşdirir. Həm dünya, həm də milli təsərrüfatların mexanizmlərinin əsas funksiyalarına öz əksini izafi dəyərin yaradılmasında və mənimsənilməsində tapan mülkiyyət hüququnun iqtisadi reallaşdırılması daxildir. Mülkiyyət hüququ kapitalın hərəkətinin konkret formalarında, izafi dəyərin müvafiq artırılmış formalarını yaradan sahədaxili və sahələrarası rəqabətdə reallaşdırılır. Təsərrüfat mexanizminin elementləri əlavə olunmamış mülkiyyət hüququ potensialda, reallaşmamış vəziyyətdə qalır. Təsərrüfat mexanizminin mühüm funksiyalarından biri dünyada istehsalın nisbətlərini tənzimləməkdir. Bu tənzimləmənin zərurəti həmin nisbətlərin daimi kənarlaşmalar yolu ilə bərqərar olunmasından irəli gəlir. Mövcud nisbətlər əks istiqamətlərdə dəyişə bilən müəyyən kəmiyyətlər toplusunda ifadə olunur. Məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi ilə istehsal münasibətlərinin konkret formaları arasında yaranan ziddiyyətlərin həlli də təsərrüfat mexanizminin funksiyasıdır. İstehsal münasibətləri (mülkiyyət formasından asılı olaraq, təkrar istehsal prosesində insanlar arasında obyektiv surətdə yaranan) məhsuldar qüvvələrin səviyyəsinə ciddi təsir göstərir. İstehsal Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|