Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ____________________________________________ Dövlət
- _________________________________________________ Transmilli korporasiyalar
72 sahələrində qəbul etdikləri qərarlara, qiymətlərin dinamikasına, son nəticədə isə ayrı-ayrı ölkələrin və dünya təsərrüfatının perspektivlərinə güclü təsir göstərir. Dünya təsərrüfatı mexanizminin alətləri nəzərdən keçirilənlərlə məhdudlaşmır. Xarici borc da təsərrüfat mexanizminin aləti kimi çıxış edə bilər.
Dünya iqtisadiyyatının tənzimlənməsi mexanizminə daxil olan konkret təsərrüfat formaları sahibkarlıq subyektlərini iqtisadi maraqlar vasitəsilə müəyyən hərəkətlərə sövq edən qüvvələr kimi çıxış edir. Bazarın tələb və təklif, qiymətlər, ssuda faizi vasitəsilə göstərdiyi təsir dünya təkrar istehsal prosesi iştirakçılarının düşüncəsinə təsir göstərir və iqtisadi həyatın müəyyən tərzdə təşkilinə səbəb olur. Bu zaman sahibkarlığın konkret formalarındakı dəyişikliklər dünya təsərrüfatının ayrı-ayrı altsistemlərinin və sahələrinin fəaliyyətində baş verən nasazlıqlara reaksiya kimi çıxış edir. 3.2. Dünya təsərrüfatı mexanizminin strukturu Hər bir sosial-iqtisadi hadisə onu təşkil edən qurumlar və altsistemlər tərəfindən müəyyən olunan institusional struktura malikdir. Dünya təsərrüfatı mexanizminin strukturuna ikitərəfli və çoxtərəfli əsasda, regional və dünya, xüsusi və beynəlxalq səviyyədə çıxış edən agentlər daxildir. Bunlar dövlətlər, inteqrasiya birlikləri, TMK və TMB, beynəlxalq kartellər, dövlətlərarası təşkilatlar, sahibkarlar birlikləridir.
spesifik funksiyaları həyata keçirir. Dövlət hakimiyyətin təmsilçisi, böyük maliyyə resurslarına malik olmaqla, onların sahibi və sərəncamçısı kimi çıxış edir, həm adi, həm də xüsusi "ictimai" sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirir. Dövlət təsərrüfatın daxili və xarici sektorlarına: büdcə, kredit, pul, valyuta siyasətlərinə - təsir göstərmək üçün geniş spektrli təsir imkanlarına malikdir. Dövlət iqtisadiyyata qısamüddətli təsir metodları ilə bərabər, uzunmüddətli tənzimləmənin müxtəlif formalarından istifadə edir, istehsalda irəliləyişləri, regional fərqlərin aradan qaldırılmasını, milli şirkətlərin rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsini stimullaşdırmaqla, müvafiq struktur siyasətini həyata keçirir. Dövlətin elmi-texniki siyasəti də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hər bir dövlət ölkə daxilində geniş təkrar istehsal üçün əlverişli xarici mühit yaratmağa çalışır. Bu istiqamət "özünün" və "yad" TMK-nın müqaviməti ilə qarşılaşır. Göstərilən iki amilin təsiri iki meylin: liberallaşma və proteksionizmin - bir-biri ilə daimi qarşılıqlı əlaqədə olmasına gətirib çıxarır. Bu meyillər təkcə daxili bazarın iştirakçılarının maraqlarını deyil,
73 həmçinin beynəlxalq əmək bölgüsündə baş verən hadisələrə dövlətin reaksiyasını da əks etdirir. Dövlətlər "sərbəst ticarət" və onun müdafiə olunması şüarlarından çox vaxt ümumi faydanın əldə olunması üçün deyil, öz mövqelərinin möhkəmləndirilməsi, qüdrətinin artırılması üçün istifadə edirlər. Xarici sahənin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi genişmiqyaslı tədbirlər vasitəsi ilə həyata keçirilir. Buraya öz təsir xarakterinə görə xarici ticarətin tənzimləyicilərinə aid edilən gömrük tarifləri; ticarət və iqtisadi siyasətlərinin bir sıra, o cümlədən lisenziyalaşdırmanın, dempinq əleyhinə və
kompensasiya rüsumlarının, xarici depozitlərin, "könüllü məhdudiyyətlərin", gömrük rəsmiləşdirmələrinin, texniki standart və normaların, sanitariya və baytarlıq normalarının daxil olduğu qeyri-tarif tənzimləmə tədbirləri daxildir. Ticarət siyasətinin tarif və qeyri-tarif metodlarından istifadə etməklə daxili bazarın xarici rəqabətdən qorunması üzrə dövlətin həyata keçirdiyi siyasət proteksionizm adlanır. Sahibkarlıq fəaliyyətinin beynəlmiləlləşməsinə və ETT-nin yeni mərhələsinə uyğunlaşaraq, müasir dövrdə dövlət tənzimləməni daha geniş miqyasda və çevik surətdə həyata keçirir. Tənzimləmə rəqabətin qarşısının alınmasına deyil, ona daha məharətlə təsir göstərilməsinə yönəlmişdir. 1980- 1990-cı illərdə bir çox ölkələrdə baş vermiş özəlləşdirmə prosesləri dövlət tərəfindən bilavasitə xüsusi bölməyə kömək göstərilməsinə, habelə iqtisadiyyatın xüsusi və ictimai əsasları arasında daha əlverişli nisbətlərin axtarılmasına yönəldiyini göstərirdi.
Təsərrüfat subyektlərinə qərarların qəbul edilməsində və hərəkətlərdə tam, yaxud müəyyən hüdudlar daxilində tam sərbəstlik xasdır. Onların hər birinin məqsədi mənfəəti mümkün qədər artırmaq və bunun üçün sahibkarlıq fəaliyyətinin miqyasını genişləndirməkdir. Bu isə sahibkarlıq subyektləri arasında daha əlverişli şərait və istehsalın artırılması uğrunda mübarizəyə gətirib çıxarır. Sahibkarlıq subyektləri bir-birinə qarşı münasibətdə rəqib kimi çıxış edirlər. Onların arasındakı təsərrüfat münasibətləri, habelə sahibkarlıq fəaliyyəti çərçivəsində saxlanılan münasibətlər, bəzi hallar istisna edilməklə, rəqabətlidir. Eyni zamanda, şirkətlər səviyyəsində (mikro-səviyyə) istehsalın planauyğun təşkili həyata keçirilir, firmadaxili planlaşdırma şəbəkəsi inkişaf etmişdir. Sahibkarların məhsulu istehsal etdikdən sonra onun istehlakçısını tapmasına əsaslanan "kor" rəqabət elementləri ancaq xırda və orta müəssisələrin fəaliyyət göstərdiyi məhdud sayda təsərrüfat sahələrində qalmışdır. Malların və xidmətlərin istehsalını yalnız şirkətlərin sahibkarlıq Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|