Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ________________________________________________ Mexanizmin alətləri
- _______________________________________________ Qiymətin əmələ gəlməsi sistemi
68 münasibətlərinin konkret formaları dəyişmədən, onların inkişaf etməsi qeyri-mümkündür. Məhsuldar qüvvələr inkişaf etdikcə, təsərrüfat münasibətlərində də müəyyən dəyişikliklər baş verir. Bu dəyişikliklər kortəbii surətdə, dərin ziddiyyətlər şəraitində baş verir. Bununla da, istehsal münasibətləri məhsuldar qüvvələrin yüksəlmiş səviyyəsinə uyğunlaşır, lakin ziddiyyətlərin aradan qaldırılmaması məhsuldar qüvvələrin gələcək inkişafı üçün stimul yaradır. Dünya təsərrüfatının əsas təşkiledici qüvvəsi kimi daxili, xarici və beynəlxalq bazarların məcmusundan ibarət olan, daim genişlənən dünya
Bazar əmək bölgüsünün miqyasını səciyyələndirir və ictimai tələbatların göstəricisi qismində xidmət edir. Malların və xidmətlərin burada satılması buraxılan məhsul çeşidinin cəmiyyətin tələblərinə uyğunluq dərəcəsini müəyyən edir. Tələbat təsərrüfat strukturunun daxili ehtiyaclara və beynəlxalq bazarlara nə dərəcədə istinad etməsi barədə informasiya verir. Təkrar istehsal prosesinin ilkin və sonuncu komponentləri olan istehsal və istehlak arasındakı əlaqələrin təhlili təsərrüfatların əmtəə formalarının səviyyəsini, əməyin daxili və beynəlxalq bölgülərinin gəlirlərin bölgüsünə, şəxsi və istehsal məqsədlərinə yönəldilən istehlaka, təsərrüfatın ümumi nisbətlərinin dəyişməsinə təsirini göstərir. Bazarın əsas həlqəsi olan rəqabət yeni, müəyyən dövrədək əlçatmaz olan tələbatlar, vasitələr və texnologiyalar haqqında məlumatların aşkar olunmasına, yayılmasına, onlardan səmərəli istifadə edilməsinə imkan yaradır. Rəqabət bir tərəfin böyük ziyan çəkməsi, digər tərəf üçün isə qazanc əldə edilməsi ilə bağlıdır. Bazarın fəaliyyəti son nəticədə rəqabət və inhisar kimi qüvvələrin əlaqələndirilməsindən və bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərməsindən asılıdır. Yetkin sahənin xalis inhisar kimi təşkil olunması meyli rəqabət və inhisarçı qüvvələrin qarşılıqlı fəaliyyətinə əsaslanan yeni oliqopoliya mexanizminin yaradılması ideyası ilə əvəz olunmuşdur. Oliqopolist mexanizmin ən başlıca cəhəti tənzimləyici qüvvələr olan inhisarın və rəqabətin bir-birinə müəyyən dərəcədə uyğunlaşmasıdır. Bazarların xüsusiyyətindən asılı olaraq, bunlar arasındakı nisbət fərqi müxtəlif ola bilər. Oliqopoliya məhdud sayda iri şirkətlərin hakim olduğu sahələrin strukturu əsasında meydana çıxır.
Dünya təsərrüfatı mexanizminin alətləri qismində kapitalların (əmtəə və pul) dünya təsərrüfatında hərəkətinin konkret formaları çıxış edir. Bunlara beynəlxalq qiymət, ssuda faizinin dərəcəsi, valyuta məzənnəsi və sair iqtisadi kateqoriyalar aiddir.
69 _______________________________________________ Qiymətin əmələ gəlməsi sistemi Bu, bazar mexanizminin həlledici hissəsidir. Məhz qiymətlər və onların dinamik surətdə enib-qalxması istehsal agentlərinin maraqlarını və stimullarını müəyyənləşdirir, ictimai tələbatların dəyişməsinə cavab olaraq istehsalı dəyişdirir. Qiymətin əmələ gəlməsi mexanizmi istehsalın səmərəliliyi ilə bağlı olan əsas məsələləri: (1) müxtəlif malların istehsalının beynəlxalq tələbata uyğunluğunu qiymətləndirməyə; (2) istehsalda tələbat meyarlarına uyğunlaşmaq istiqamətində dəyişikliklərin həyata keçirilməsini stimullaşdırmağa həll etməyə imkan yaradır. Beləliklə, qiymətin əmələ gəlməsinin təkcə istehsal və mübadilənin tənzimləyicisi kimi deyil, həm də istehsalın dünya miqyasında təşkilatçısı qismində çıxış etməsi qlobal sistemin tarazlaşmasına xidmət edir. Beynəlxalq bazarlarda qiymətin əmələ gəlməsinə iqtisadi, sosial və siyasi qəbildən olan səbəblər təsir göstərir. Beynəlxalq dəyərin kəmiyyəti müxtəlif ölkələrdə ixrac məhsulları istehsal edən müəssisələrdə əmək məhsuldarlığı tərs mütənasib olaraq dəyişir. Bu, müəyyən əmtəənin beynəlxalq dəyərinin inkişaf etmiş ölkələrdəki milli dəyərindən yüksək, nisbətən zəif inkişaf etmiş ölkələrdəki milli dəyərindən isə aşağı olması ilə nəticələnir. Buna görə də dünya qiymətləri beynəlxalq orta xərcləri deyil, səviyyəsi əsas istehsalçıların xərclərinə yaxın olan, nisbətən aşağı xərcləri əks etdirir. Əmtəənin beynəlxalq qiymətlərlə satılması daha çox inkişaf etmiş malgöndərənlərə və ölkələrə mənfəət əldə etməyə imkan yaradır, iqtisadi baxımdan nisbətən zəif inkişaf etmiş ölkələr isə mallarını milli istehsal qiymətləri səviyyəsindən ucuz verməyə məcbur olur. Nəticədə iqtisadiyyatı nisbətən zəif inkişaf etmiş ölkələrdə yaradılan dəyərin bir hissəsi beynəlxalq mübadilə vasitəsilə inkişaf etmiş ölkələrə köçürülür. Bu, əsasən qiymətin əmələ gəlməsi mexanizmindəki kənarlaşmalar hesabına həyata keçirilir. Məsələn, inkişaf etməkdə olan, bir növ bitkinin yetişdirilməsi üzrə ixtisaslaşan ölkələr lazımi malları almaq məqsədilə valyuta vəsaitləri əldə etmək üçün çox vaxt öz əmtəəsini istənilən şərtlərlə satmağa məcburdur. Başqa xarakterli fikirlər də mövcuddur. Bunlar nisbi üstünlüklər konsepsiyasının formal qaydada başa düşülməsinə əsaslanır. Belə ki, inkişaf etmiş ölkənin daha aşağı nisbi xərclərlə buraxdığı əmtəənin inkişaf etməkdə olan ölkəyə ixrac edə bilməsi onun bu malların istehsalında nisbi üstünlüyə malik olduğunu göstərir və inkişaf etməkdə olan ölkə bunları daha ucuz qiymətlə almaqla heç nə itirmir, əksinə, faydalanır. TMK-nın beynəlxalq bazarlarda hökmranlığı da qiymətin əmələ Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|