Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ________________________________________________ Qarşılıqlı iqtisadi münasibətlərin güclənməsi mərhələsi (1990-2000-ci illər)
51 qruplarında qeyri-bərabər şəkildə liberallaşdırılırdı. İnkişaf etmiş ölkələr öz aralarında emal sənayesinin məhsulları ilə ticarətdə maneələri əhəmiyyətli dərəcədə azaltsalar da, inkişaf etməkdə olan ölkələrlə münasibətlərdə bu proses yalnız inkişaf etmiş ölkələrdə istehsal olunmayan xammala şamil olunurdu. 1920-1930-cu illərdən fərqli olaraq, dünya iqtisadiyyatında 1970- 1980-ci illərdə baş verən böhran zolağı iqtisadi avtargiya meyilləri ilə müşayiət olunmurdu. 1960-1980-ci illərdə sənayecə inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin ixrac kvotası nəinki azaldı, hətta artdı. ________________________________________________
XX əsrin son onilliyini dünya təsərrüfatının inkişafında yeni mərhələnin başlanğıcı hesab etmək olar. Əvvəlki mərhələ ilə müqayisədə məhsuldar qüvvələrin beynəlxalq, bir sıra hallarda isə planetar miqyasda formalaşması dərəcəsi yüksəldi, qarşılıqlı iqtisadi fəaliyyət və asılılıq gücləndi. Beynəlxalq mübadilələrin göstəriciləri sürətlə artmağa başladı. 1990- cı illərin sonunda malların ixrac kvotası MDM-in 17%-ni ötüb keçdi, xarici aktivlər isə onun 60%-nə çatdı (AQP üzrə). Dünyanın iqtisadi tamlığının güclənməsi sosial-iqtisadi inkişafın yeni parametrləri ilə təmin olunur. Dünya sosializm sistemi və SSRİ dağılmışdır. Şərqi Avropa ölkələrində, Çində, Hind-Çin yarımadası ölkələrində Qərb ölkələrindəkinə yaxın olan iqtisadi və siyasi strukturların formalaşması və yaranması prosesləri baş vermişdir. Bu ölkələrin sosial strukturu kapitalist ölkələrinə bənzər şəkildə dəyişmişdir. XXI əsrin əvvəllərinə yaxın dünya təsərrüfatı sisteminin iqtisadi və sosial vəhdəti bərpa olundu, dünya kapitalizminin ikinci intibahı başlandı.
Dünya təsərrüfatı tərkibinə və tutduğu mövqeyə görə müxtəlif elementləri özündə birləşdirən mürəkkəb iyerarxiya sistemi kimi, inkişafının mühüm xüsusiyyətlərinə malik olmuşdur. Bu xüsusiyyətlər öz təzahürünü onun inkişafının dalğavari xarakterində, sənaye ölkələri ilə inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi artım templəri və tərəqqisi səviyyələrində əks olunan qeyri-bərabərlikdə tapırdı. Dünya təsərrüfatının yaranması və sonrakı inkişafı mərhələlərində iqtisadi artım templəri müəyyən enib-qalxmalar çərçivəsində artıma doğru
52 meyil göstərmişdir: 1820-1870-ci illərdə 0,93%, 1870-1913-cü illərdə 2,11%, 1913-1950-ci illərdə 1,82%, 1950-1973-cü illərdə 4,9%, 1973-2000- ci illərdə 3,05%. AQP üzrə hesablandıqda, XX əsr ərzində MDM 19 dəfə artmışdır. Göstərilən məlumatlardan göründüyü kimi, dünyanın iqtisadi inkişaf səviyyəsi artıma doğru ümumi meyil göstərsə də, bu proses rəvan olmamışdır. Dünya təsərrüfatının iki altsisteminin inkişafında böyük fərqlər müşahidə edilmişdir. XX əsrin ortalarınadək sənayecə inkişaf etmiş Qərb ölkələri iqtisadi tərəqqinin lokomotivi kimi çıxış edirdi. Onların güclənməsi kapitalist istehsal üsulunun inkişafına əsaslanırdı (bax: §2.2). Qərb ölkələrinin iqtisadi inkişafı əhalinin əsas hissəsini təşkil edən muzdlu işçi qüvvəsinə, habelə istehsal vasitələrinin və istehsalın təşkilinin təkmilləşdirilməsinə istinad edirdi.
Elm və texnikanın sürətli inkişafı məhsuldar qüvvələrdə böyük dəyişikliklərə səbəb oldu. Buxarın elektrik enerjisi tərəfindən sıxışdırılıb çıxarılması nəticəsində istehsalın enerji bazası dəyişdi. İqtisadi inkişafın hərəkətverici qüvvəsi sənaye istehsalı idi və 1870- 1913-cü illərdə onun həcmi 4 dəfə artmışdı. XX əsrin əvvəllərində ağır sənaye inkişaf templərinə görə yüngül sənayeni ötüb keçməyə başladı. Qərb ölkələrində 1850-ci ildə yüngül sənaye ilə ağır sənayenin nisbəti 5:1 idisə, 1900-cü ildə bu göstərici 2:1-dək aşağı düşdü. Kapitalizmin inkişafının birinci mərhələsi işçi qüvvəsindən intensiv surətdə istifadə olunması ilə səciyyələnirdi. XIX əsrin sonunda Britaniyada bir sıra sahələrdə iş günü 14-16 saata çatırdı. Fəhlə sinfi yalnız təşkilatlanma dərəcəsinin yüksəlməsi sayəsində iş gününü məhdudlaşdıran qanunların qəbuluna nail ola bildi. Kapitala xas olan, işçi qüvvəsinin qiymətini onun dəyərindən aşağı səviyyədə saxlamaq meyli, onu istehsalı texniki və təşkilati baxımdan təkmilləşdirməyə vadar edən amillərlə ziddiyyət təşkil edirdi. Bu amillər isə istifadə olunan işçi qüvvəsinin fiziki vəziyyətinə və peşəkarlıq səviyyəsinə dair yeni tələblər irəli sürürdü. İqtisadi artım məhsuldar yığım normasının 1870-ci illərdəki 7,5- 11,5%-dən XX əsrin birinci onilliyindəki 10,5-13,7%-dək artırılması ilə təmin edilirdi. Qərbin inkişaf etmiş ölkələrində təsərrüfatın institusional strukturunun, yəni iqtisadi subyektlərinin sahibkarlıq fəaliyyəti normalarının və təşkilati quruluşunun yaradılması və təkmilləşdirilməsi mühüm rol oynamışdır. XX əsrin əvvəlində üstünlüyə malik olan xüsusi mülkiyyət külli məbləğdə kapitalı səfərbər etməyə imkan verən səhmdar mülkiyyəti ilə əvəz olundu. Əsasən kapitaltutumlu sahələrdə sahibkarlığın kooperativ formaları (məhdud məsuliyyətli səhmdar cəmiyyətləri) geniş yayılmağa başladı.
Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|