Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- __________________________________________________ Əmtəə-pul münasibətlərinin yaranması
37 istifadə olunması (IX əsr) atların faydalı iş əmsalını 4-5 dəfə artırdı. Şimali- Qərbi Avropada torpağı dəfələrlə şumlamaq zərurətini aradan qaldıran ağır kotandan (XII əsrdən), XI-XII əsrlərdə hələ qədim romalıların icad etdiyi su dəyirmanlarından, pərləri novçalardan axan su ilə işləyən təkərlərdən istifadəsinin geniş yayılması da mühüm yenilik hesab oluna bilər. Belə görünür ki, tropiklər və təbii məhsuldarlıq Şərq və Latın Amerikası ölkələri əkinçilərinin təşəbbüskarlığının qarşısını aldığı halda, mülayim iqlim şəraiti Avropa xalqlarını sınaqlardan keçirməyə vadar edirdi. XI-XII əsrlərdə Qərbi Avropada əməyin enerji ilə silahlanması artaraq, Çindəki səviyyəni 2 dəfə üstələdi. Yığım prosesi həyata keçirilməyə başlandı, torpaqların şumlanması təqribən 1/3 hissə qədər, kənd təsərrüfatı istehsalının həcmi 1,5-2,6 dəfə, sənaye istehsalı, ilk növbədə parça toxunması və tikinti 1,1-2,8 dəfə artdı. Tədqiqatçıların çoxu bu dövrdə adambaşına düşən milli məhsulun həcminin ildə orta hesabla 0,13 - 0,16% artdığını ehtimal edirlər. XIV əsrdə əhalinin sayı X əsrin sonundakı 10-12 milyondan 45-50 milyon nəfərədək artdı. __________________________________________________ Əmtəə-pul münasibətlərinin yaranması XI-XIII əsrlərdə yaranmış əlverişli şərait XIV əsrdə baş verən ekoloji, sosial-iqtisadi və siyasi böhranlar nəticəsində pozulmağa başladı. İqlimin soyuqlaşması və rütubətin artması dənli bitkilərin məhsuldarlığına təsir göstərdi. Tez-tez baş verən aclıqlar, epidemiyalar, müharibələr, üsyanlar, dini repressiyalar əhalinin sayının əhəmiyyətli dərəcədə, təqribən 1/3 hissəsi qədər azalmasına gətirib çıxardı. Amansız mübarizənin gedişində bir sıra ölkələrdə kəndlilər azadlıq əldə etdilər. İnsan əməyinin mal-qaranın işi ilə əvəz olunmasını əlverişli edən şərait yaranmağa başladı. XV əsrin ikinci yarısından bəzi ölkələrdə bir sıra səbəblərdən, o cümlədən iqlim şəraitinin dəyişməsi nəticəsində iqtisadi dirçəliş başlandı. Ləng olsa da, süvari cəngavərlərin rolunu aşağı salıb, piyada qoşunlarının rolunu artıran, feodal zadəganlarla mübarizədə orta əsr şəhərlərinin mövqelərini möhkəmlədən, XIV əsrdə icad edilmiş odlu silahın təkmilləşdirilməsinə başlandı. Dəniz işinin kökündən dəyişməsi lokal miqyasda həyata keçirilən gəmiçiliklə müqayisədə, Qərb dənizçiliyinə üstünlüklər təmin etdi. XIII əsrdə Flamandiyada demək olar ki, bütün Avropanı yun parçalarla təmin edən sənətkarlar şəhərləri meydana çıxdı. Daxil olan yunun mənbəyi İngiltərə idi. Sex əsasında təşkilatlanma, yəni sənətkarların peşə əlamətləri üzrə birləşməsi orta əsr sənətkarlığının səciyyəvi cəhətidir.
əmək bölgüsü aparılmadığına görə, sənətkarların ixtisaslaşması müxtəlif
38 peşələrin nisbətən dar ixtisaslar üzrə ayrılmasına gətirib çıxarırdı. XIV əsrə yaxın İtaliyanın Şimalında yerləşən Venesiya, Genuya, Florensiya şəhərləri sənaye istehsalı və ticarət mərkəzlərinə çevrildi. Bazar və burjua münasibətlərinin rüşeymləri məhz burada yaranmışdır. Bu mərkəzlərdə istehsal olunan mahud və ipək parçalar, şüşə, silah bütün Avropada satılır və Şərq ölkələrində tələbatla qarşılanırdı. Öz növbələrində Venesiya tacirləri Avropa bazarlarında Şərq mallarını satırdılar. Səlib yürüşləri də İtaliya şəhərlərinin iqtisadi və siyasi qüdrətini gücləndirirdi. XV əsrin sonu - XVII əsrdəki Böyük coğrafi kəşflər də bazar münasibətlərinin inkişafında xüsusi rol oynamışdır. Əvvəllər məlum olmayan ölkələrin və qitələrin kəşfi, daimi ticarət yollarının müəyyən edilməsi ticarət kapitalının sürətli inkişafına şərait yaratdı. Şərq mallarının istehlakçıları onların Avropaya çatdırılması üzərində ərəb, türk, italyan inhisarından qurtulma yollarını axtarmağa başladılar. Sənayenin və ticarətin böyük sürətlə artması nəticəsində XV əsrdə qızıl və gümüşlə ödəniş vasitələrinin çatışmamazlığı da buna şərait yaradırdı. Böyük coğrafi kəşflər müstəmləkə hökmranlığının meydana çıxmasına səbəb oldu. XVI əsrdə okeanın o biri tayında fəth edilmiş torpaqlarda ilk ispan və portuqal müstəmləkə imperiyaları yarandı. Roma papasının zamin kimi çıxış etdiyi, 1494-cü ildə dünyanın bölgüsü barədə müqaviləyə əsasən İspaniya və Portuqaliya okeanın o tayında yerləşən torpaqlarını Atlantik okeanından keçən meridian üzrə bölüşdürdü. Bu xətdən Qərbdə yerləşən ərazilər ispan, Şərqdəki ərazilər isə portuqal müstəmləkələri elan edildi. Dünya kəşfləri və dəniz yollarından istifadənin intensivləşməsi Qərbi Avropanın inkişafına böyük təkan verdi. Avropanın Şimal-Qərb ölkələrində quru yolu ilə daşımalar 2 dəfə, dəniz daşımaları isə 5-10 dəfə artdı. 1500- 1700-cü illər ərzində xarici ticarətin həcmi 3-5 dəfə, o cümlədən Şərq və Cənub ölkələri ilə ticarət 15 dəfədən çox çoxaldı. Lakin əmtəə mübadiləsi ləngidilirdi. Əvvəlki əsrlərdə olduğu kimi, Avropa mallarının ixracı minimum həcmdə idi və idxalın əksər hissəsi qiymətli metallarla ödənilirdi. Bu isə, Avropada Asiya bazarlarının yerli məhsulları ilə rəqabət apara bilən malların olmadığına dəlalət edirdi. Şərq ölkələri işçi potensialına görə Qərb ölkələrini geridə qoyurdu. Demoqrafik amilin üstünlüyü son dərəcə yüksək olan fərdi ustalıq səviyyəsinin inkişafına və qorunmasına imkanlar açırdı.
Gəmiçilik dünyanın ayrı-ayrı hissələri arasında iqtisadi əlaqələrin qurulmasına imkan yaradır, müstəmləkə torpaqları isə Avropa ölkələrinin təsərrüfat əyalətləri olmaqla, beynəlxalq mübadilə üçün zəmin kimi çıxış edirdi. Dünyada təsərrüfat əlaqələrinin genişlənməsi beynəlxalq kreditin
Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|