M-61 I e. d prof., Zahid Fərrux Məmməd

 
261
sənədlərinin  pozulması  zamanı  cərimələr  müəyyən  edilir.  Fond 
birjasının  üzvlərinə  aid  olan  daxili  normativ  aktlar  fond  birjası 
tərəfindən  onun  üzvlərinin  təklifləri  nəzərə  alınmaqla  müstəqil 
müəyyənləşdirilir. 
Fond birjasının beşəsas funksiyası vardır: 
1) likvidlik ehtiyaclarını qarşılamaq; 
2) alıcıları-satıcıları qiymətli kağızların alqı-satqısını etmək 
üçün bir məkanda qarşılaşdırmaq; 
3) qiymətli kağızların real kursunu müəyyən etmək; 
4) kapitalın bir sahədən digər sahəyə axынını təmin etmək; 
5) real bazarın yaradılmasına xidmət etmək. 
 Yeni qurulan hər hansı bir birja həmən bir çalışma tempi 
göstərməz, bir müddət özlərini və təmsil etdiyi investisiya sahələ-
rini xalqa tanıtmaq məcburiyyətindədir. Bu tanıtma yavaş-yavaş 
gerçəkləşdikcə  birjaya  qarşı  xalqda  bir  güvən  yaranmağa 
başlayır. 
 Fəaliyyətə keçmə artan bağlılığın yetərli bir səviyyəyəçıxma-
sı  ilə  birjada  ilk  əməliyyatlar  görülür.  Lakin  bunların  miqdarı 
azdır, birjada investisiya qoyanlar zamanla qazanclıçıxdıqlarını və 
investisiyaların  uzun  müddətdə  digər  alətlərindən  daha  verimli 
olduğunu  gördükcə  yatırımlarını  artırırlar.  Buna  paralel  olaraq 
qiymətlər  yüksəlməyə  başlayır.  Qiymətlərin  yüksəlməsilə  isə  hər 
kəs qazanır. Tələb bir az daha artır. Birjada mənfəətəldə edildiyini 
görən və duyan hər kəs birjaya qaçmağa başlayır. 
Xalqın  səhmlərə  yönəlik  tələbini  dayandıracaq,  ya  da 
bazara  birdən-birə  bol  aksiya  tökülməsinə yol  açacaq hər hansı 
bir olay buna yetər. Məsələn, yüksələn qiymətləri satışa keçmək 
üçün  yetərli  görən  və  hər  kəsdən  öncə  davranmaq  istəyən  bir 
böyük portfel sahibi (bank holdinq, investisiya fondu və s.) bir-
dən böyük miqdarda satışa keçir. Adətən, bunu görən başqaları 
da satışa başlayır. Nəticədə satış artır vəpanika başlayır. 
Panikanın  başlaması  iləöncə  qiymətlər  sürətlə  aşağı  düşür. 
Daha  sonra,  alıcı  olmadığıüçün  iş  həcmi  də  azalır.  Azalma  nə 
qədər davam edir? 

---

 
262 
Qiymət  və  iş  həcmindəki  azalma  başlanğıc  nöqtəyə  qədər 
azalmaz və bu nöqtədən az və ya çox ola bilər. Həmin nöqtədə 
bazarda qiymətlər sabitləşirmi? Təbiidir ki, yox. Xatırladılan on 
kritik  nöqtədəмцзакиря  başlayır  və  satıcılar  artıq  satmaqdan  əl 
çəkirlər. Beləliklə, yeni bir təklif-tələb tarazlıgı meydana çıxır və 
qiymətlər sabitləşir.Bazar bu təcrübədən zərər görür, həm dəйет-
кинляшмишşəklə düşür. Artıq səhmlərin sonsuzadək yüksəlməyəcə-
yi və düşərkən də sıfıra qədər enməyəcəyi öyrənilmişdir. 
Birjalar  yalnız  iqtisadi  həyatı  deyil,  bütün  sosial  siyasətin 
barometridir.  qtisadi  olaylar,  faktorlar  və  göstəricilər  qədər, 
hətta  onlardan  daha  çox  sosial-siyasət  və  sosial-psixoloji  dəyiş-
mələr дя birjaya təsir edir. 
Bazar  iqtisadiyyatının  апарыъы  институтларындан  biri  olan 
birjaların iqtisadiyyata эюстярдийи xidmətlər aşağıdakılardır: 
1. Likvid saxlama fiınksiyaları; 
2. Bazarda vahid qiymət təşkil etmə funksiyası; 
3. Etimad və təminat funksiyası; 
4. qtisadiyyatda barometr funksiyası; 
5. Sərmayəyə hərəkətlilik (mobilitə) saxlama funksiyası; 
6. Mülkiyyəti geniş xalq kütləsinə yaymaг; 
7. Birjanın iqtisadiyyata ялавя малиййя ресурсу газандырмаг 
имканы. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
263
ФЯСИЛ 44.  FOND BAZARININ PEŞƏKAR 
ИШTИRAKЧLARI 
 
Broker  və  diler  fəaliyyəti.  Əvvəllərdə  qeyd  etdiyimiz  kimi, 
bazarın  fəaliyyət  göstərməsi  üçün  bazara  maraq  göstərən  satıcı-
lar,  alıcılar  və  vasitəçilər  olmalıdır.  Qiymətli  kağızlar  bazarında 
vasitəçi rolunda, adətən brokerlər və dilerlər çıxış edirlər.  
Tapşırıq  və ya komisyon  müqaviləsi  əsasında  müvəkkil  və 
ya  komisyonçu  kimi  fəaliyyət  göstərən  hüquqi  və  ya  fiziki  şəxs 
onun  müştərisinin  marağına  uyğun  və  onun  hesabına  qiymətli 
kağızlarla  mülki  hüquqi  əqdlərin  bağlanması  broker  fəaliyyəti 
hesab edilir. 
Qiymətli kağızlar bazarının broker fəaliyyəti ilə məşğul olan 
peşəkar  iştirakçısı  broker  adlanır.  Broker  sifətində  həm  fiziki 
şəxslər, həm də h
üquq şəxslər çıxış edə bilərlər. Fond bazarında 
peşəkar  broker  fəaliyyəti  müəyyən  lisenziya  əsasında  həyata 
keçirilir. 
Qiymətli  kağızlar  bazarında  broker  və  ya  broker  təşkilatı 
kimi fəaliyyət göstərmək üçün aşağıdakı tələblərə cavab vermək 
lazımdır: 
1.  müəyyən  edilən  minimal  kapitala  sahib  olmalıdır  ki, 
investor qarşısında maddi məsuliyyət hiss etsin. 
2.  qiymətli  kağızlarla  əməliyyatları  tam  və  dəqiq  təzahür 
edən, işlənib hazırlanmış haqq-hesab sisteminə malik olmalıdır. 
Broker və müştəri öz əlaqələrini müqavilələr əsasında qurur. 
Broker  müştərinin  adından  və  hesabından  çıxış  edir.  Broker 
müştərinin  tapşırığıəsasında  hərəkət  edir.  Brokerin  əsas  gəliri 
sazişlərin məbləğindən asılı olaraq tutulan komisionlardır. 
Çox  zaman  brokerler  öz  fəaliyyətinə  qiymətli  kağızlar 
bazarında müştərilərlə məsləhət etməyi də daxil edirlər. 
Hüquqi  şəxsin  müəyyən  qiymətli  kağızlarının  alış  və  satış 
qiymətlərini  elan  edib,  bu  qiymətli  kağızların  elan  edilmiş 
qiymətlər  üzrə  alınması  və  ya  satılmasınıöhdəsinə  götürməkləöz 
adından vəöz hesabından qiymətli kağızlarla alqı-satqıəqdlərinin 

---

 
264 
bağlanılması  diler  fəaliyyəti  hesab  edilir.  Qiymətli  kağızlar  ba-
zarında diler fəaliyyətini həyata keçirən peşəkar iştirakçı diler ad-
lanır.  Brokerdən  fərqli  olaraq  diler  qiymətli  kağızlar  bazarında 
hüquqi şəxs kimi fəaliyyət göstərən investisiya şirkətlərini təmsil 
edir.  Əqdləri  də  müştərilərin  hesabına  deyil,  öz  hesabına  yerinə 
yetirir. Dilerin gəliri alqı-satqı qiymətləri arasındakı fərqdə olur. 
Bazarda operator rolunda çıxış edən diler alqı-satqı qiymətlərini, 
alınan və satılan qiymətli kağızların minimal və maksimal sayla-
rını, həmçinin də elan edilən qiymətlərin nə vaxta qədər qüvvədə 
qalacağını müəyyən edir. 
Qiymətli  kağızların  və  ya  onların  sertifikatlarının  saxla-
nılması,  yaxud  uçotu  və  qiymətli  kağızlara  olan  hüquqların 
keçməsi  üzrə  xidmətlər  göstərilməsi  depozitari  fəaliyyəti  hesab 
olunur. Qiymətli kağızlar bazarının depozitari fəaliyyətini həyata 
keçirən peşəkar iştirakçısı depozitari adlanır. Qiymətli kağızların 
uçotu  üçün  təyin  edilmiş  hesabat  "depo  hesabı"  adlandırılır. 
Yalnız hüquqi şəxs depozitari ola bilər. Depozitari  fəaliyyəti ilə 
bağlı olan əməliyyatların hamısı depozitari və deponent arasında 
bağlanan  müqavilələr  əsasında  həyata  keçirilir.  Depozitor 
müqaviləsi  yazılışəkildə  bağlanır  və  bu  müqavilənin  bağlanması 
deponentin  qiymətli  kağızlara  olan  hüququnun  depozitariyə 
keçməsini bildirir. Depozitar deponentin onda saxladığı qiymətli 
kağızlar  sertifikatlarının  qorunмasına  mülki  hüquqi  məsuliyyət 
daşıyır. 
Depozitari  müqaviləsinə  aşağıdakı  mühüm  şərtlər  daxil 
edilməlidir: 
1)  müqavilənin  predmetinin  birmənalı  müəyyən  edilməsi, 
qiymətli  kağızların  sertifikatlarının  saxlanılma  və  ya  qiymətli 
kağızlara olan hüquqların uçotu üzrə xidmətlərin göstərilməsi; 
2) deponentin depozitaridə saxlanan qiymətli kağızlarıüzrə 
sərəncam  verilməsi  haqqında  deponentin  depozitariyə  məlumat 
vermə qaydası; 
3) müqavilənin qüvvədə olduğu müddət; 
4)  müqavilədə  nəzərdə  tutulmuş  depozitari  xidmətlərinin 
ödənilməsinin həcmi və qaydası; 

---