M-61 I e. d prof., Zahid Fərrux Məmməd
Yüklə 2,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
255 bazar qiymətli kağızların likvidliyini artıraraq birinci bazara tələbi artmr və onun inkişafını təmin edir. kinci bazarın özü dörd bazara bölünür: birja; qeyri-birja bazarı; üçüncü bazar və dördüncü bazar. Fond birjası. kinci bazarın ən vacib elementlərindən biri fond birjasıdır. Fond birjası qiymətli kağızlar bazarının likvidliyini və onun tənzim olunmasını təmin edir. Fond birjası qiymətli kağızların bazar qiymətini müəyyən edir, qiymətli kağızlara olan tələb və təklif arasında tarazlığıəks etdirməklə həmçinin onlar haqqında lazımı informasiyanın yayılmasını təşkil edir. Qeyri-birja bazarında qiymətli kağızlar birjada qeydiyyat- dan keçmir. Qeyri-birja bazarı avtomatlaşdırılmışşəkildə fəaliy- yət göstərir ki, bu da alıcılara və satıcılara qiymətli kağızların cari qiymətlərini izləmək imkanı verir. Üçüncü bazar qeyri-birja bazarıdır ki, burada qiymətli kağızların alqı-satqısı vasitəçilər tərəfindən qeydiyyata alınaraq yüksək komisyon məbləği tələb olunur. Dördüncü bazar və yaxud da kompüterləşdirilmiş bazar. Bazar dördüncü bazarın əsasında aksiyaların elektron ticarət sistemi sistemi fəaliyyət göstərir. Bu bazar investorlara sazişləri güclü kompüter sisteminin vasitəsilə imzalamaq imkanı verir ki, burada da birjaya toxunmadan böyük komisyon xərclərinə qə- naət etmək olar. nvestor istənilən vaxt şəbəkə vasitəsiləöz istədiyi qiyməti fayla göndərir vəəgər qarşılıqlı təklif alınarsa, sövdələşmə baş tutmuş hesab olur. Ərazi meyar ına görə qiymətli kağızlar bazarının aşağıdakı növləri vardır: regional; milli və qlobal. Qiymətli kağızlar bazarı işlədilən ticarət "texnologiyasına" görə aşağıdakı növlərə bölünürlər: 1. Kassa bazarları; 2. Təcili bazarlar; 3. Auksiyon bazarları; 4. Diler bazarları. 256 Əgər maraql ı tərəflər öz qiymətli kağızlarını təcili alıb- satmaq istəyirlərsə, onda onlar kassa bazarlarından istifadə edirlər. Bu bazarda sövdələşmələr 12 gün ərzində həyata keçirilir. Auksion bazarları aşağıdakı bazarlarıözündə birləşdirir: 1. Sadə auksion bazarları; 2. Holland auksion bazarları; 3. Иkili auksion bazarları; 4. Onkol bazarları; 5. Fasiləsiz auksion bazarları. Sadə auksion bazarlarıəsasən fond alətlərinə qarşı yüksək alıcılıq tələbi olduğu zaman işləyir və satıcı monopoliyası yaranır. Burada ən yaxşı vəziyyətdə satıcılar olurlar ki, alıcılar həmin qiymətli kağızın alınmasıüçün yüksək qiymətlər verirlər. Holland auksion bazarları bu bazarın fəaliyyəti alıcıların ərizələrinin əvvəlcədən y ığılması vasitəsi ilə həyata keçirilir. Bundan sonra isəərizələr emitent və ya vasitəçilər tərəfindən qiyabi analiz edilir və son olaraq bu qiymətli kağızları almaq istəyən alıcıları razı salacaq qiymət müəyyənləşdirilir. kili auksion bazarlarının sadə auksion bazarlarından fərqi odur ki, burada çoxlu sayda alıcılar və satıcılar iştirak edirlər ki, onlar burada öz qiymətli kağızlarını alıb-satmaq hüququnu qazanmaq üçün öz aralarında yarışırlar. Qnkol bazarlarından isə qiymətli kağızlara olan tələb və təklifin təmərküzü tələb olunan səviyyəyəçatmadıqda istifadə edi- lir. Onkol ticarət sistemində müəyyən vaxt ərzində qiymətli ka- ğ ızların alınıb-satılmasıüçün sifarişlər yığılır. Sonra sifarişlər için- dəən yüksək qiymət verən ərizəyəüstünlük verilir. Bundan sonra əgər m üxtəlif ərizələrdə qiymətli kağızların alınıb satılmasına ey- ni qiymətlər göstərirlərsə, bunlann içində həcmi böyük olana üstünlük verilir. Qərb ölkələrində onkol bazarlarıəsasən fond birjalarında geniş yayılmışdır. Fasiləsiz auksion bazarlarının əsasən fərqi ondan ibarətdir ki, bu bazara qiymətli kağızların alınıb-satılması haqda ərizələr daxil olduqda tez bir zamanda həyata keçirilir. Əgər daxil olmuş sifarişlər şəxsi razı salmırsa, ərizəni verən tərəf ya qiymət şərtlərini 257 dəyişə bilər, ya da ki onun təzədən icra edilməsini qeydiyyatdan keçirib icrasını gözləyər. Fasiləsiz auksion bazarının iş mexanizmi sazişi bağlayan hər iki tərəfin razı salınmasına yönəldilmişdir. Diler bazarıbirjadan kənarda fəaliyyət göstərir və qiymətli kağızlar bazarında mühüm yer tutur. Öz şəxsi hesabına fond alətlərini almaq və satmaq imkanına malik olan şəxs diler bazarını təşkil edə bilər. Dilerlərin qiymətli kağızların alqı- satqısında rəsmən elan etdikləri elan bütün investorlarla imzalanan sazişlər zamanı qüvvədə qalmalıdır. Diler rəsmən elan etdiyi sazişin şərtlərindən yayına bilməz. Yuxarıda qeyd etdiyimiz bütün bazarlar müəyyən faktorlar əsas ında yaradılır və bu bazarların hamısının yeganə məqsədi gəlirlərini maksimum səviyyəyə qaldırmaq vəöz təsir gücünü artırmaqdır. nvestor bütün bu bazarları analiz edərək öz qiymətli kağızını hansı bazarda satacağına qərar verir. Əlbəttə, hər bir investor özünə sərf edəcək bazarı seçəcəkdir. Bütün bu bazarların funksiyaları və vəzifələri normativ aktlarda göstərilmişdir. Qiymətli kağız bazarları qiymətli kağızların təklif və tələbi- nin qarşılaşdığı bir bazar olub, yığımlara hərəkət qazandırır, sər- mayənin mülkiyyətini geniş xalq kütləsinə yayır, iqtisadiyyatda barometr vəzifяsi görür, sənayedə struktural dəyişikliyi asanlaş- dırır, bazarda tək qiymətin təşkilini saxаlyır, bazarda təminat iş- lərini yerinə yetirir, ictimai uzlaşmanı saxlayır və iqtisadi sosial baxımdan önəmli bir yer təşkil edir. Qiymətli kağız bazarları yığımlara hərəkət qazandırан, qiymətli kağız təklif və tələbinin qarşılaşdığı alıcı və satıcıların alqı-satqıəməliyyatların gerçəkləşdirdiyi, şəxsi və qurumların iştirakçılarının yer aldığı bazarlardır. Qiymətli kağız bazarları yığım sahibləri, investorlar, bunlar adına əməliyyat aparan vasi- təçi qurum və fərdlər, sadəcə qiymətli kağız satışı aparanlar kimi dəyişik mənfəət qruplarının ehtiyaclarınıən uyğun şəkildə qarşılamaq məqsədi дашыйыр. Beləliklə, fond ehtiyacı olan və bu səbəbdən də, qiymətli kağız ixrac etmək istəyən şirkətlər ilə fond çoxluğu axtaranları Yüklə 2,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|