M-61 I e. d prof., Zahid Fərrux Məmməd

 
251
 
 
 
 
 
 
 
FƏS L 41. KAP TAL BAZARININ  
XÜSUS YYƏTLƏR ,  NÖVLƏR ,  FUNKS YALARI 
 
Sərmayə  bazarı  orta  və  uzunmüddətli  fond  təklif  və 
tələbinin qarşılaşdığı bazardır. Kapital bazarının tipik xüsusiyyəti 
və pul bazarından ayrıldığıən başlıca əsası bu bazarın uzunмцd-
dətli fondlardan meydana gəlmiş olmasıdır. Kapital bazarından 
saxlanan fondlar daha çox şirkətlərin bina, avadanlıq kimi olan 
vəsaitlərinin  finansmanında  istifadə  edir.Qısaca,  desək,  kapital 
bazarından  saxlanan  fondlar  sabit  sərmayə  ehtiyacının  ödə-
nilməsində böyük əhəmiyyətə malikdir.  
Kapital  bazarını  müxtəlif  meyarlara  görə  qruplara  ayıra 
bilərik: 
1)  qiymətli  kağızların  ilk  dəfə  bazara  çıxıb-çıxmadığına 
görə: 
1.1.биринъи  bazar,  tədavülə  ilk  dəfəçıxarılan  qiymətli 
kağızların əldən-ələ dəyişdirildiyi bazarlardır; 
1.2.икинъи bazar - kapital bazarlarına daha öncəçıxarılmış və 
hələ  də  tədavüldə  olan  qiymətli  kağızların  alınıb-satıldığı 
bazarlardır. 
2) bazarların təşkilatı vəziyyətlərinə görə: 
2.1 təşkilanlandırılmış kapital bazarı, yəni qiymətli kağızla-
rın alqı və satqısı birjalarda aparılır; 
2.2  sərbəst  kapital  bazarı,  yəni  müəyyən  məkanı  olmayan 
bazarlardır. 
3) ölkə miqyasında olub-olmamasına görə: 
3.1ölkə səviyyəsində kapital bazarı; 

---

 
252 
3.2 bölgə miqyaslı kapital bazarı. 
4) qiymətli kağız çeşidlərinə görə: 
4.1özəl sektora aid aksiya və istiqrazların bazarı; 
4.2 dövlətə aid istiqraz və xəzinə bonolar bazarı.  
Капитал базарынын funksiyaları aşağıdakılardır: 
1.  yığımların industrial sektorlara  axımını təmin edir; 
2.  aksiyaların dəyərinə uyğun olaraq şirkət menecmentinin 
fəaliyyətinə qiymət vermək olur. 
Sərmayə 
bazarında 
fondlar 
qiymətli 
kağız 
müqabilindəəldən-ələ  dəyişdirildiyinə  görə,  fond  sahibləri  bu 
sənədləri  iki  formada  satın  ala  bilirlər:  ya  ilk  ixracdan,  ya  da 
ikinci əldən.  
Məhz  bu  səbəbdən  kapital  bazarı  iki  hissədən  ibarətdir:I 
bazar: yığım sahibləri istiqraz və aksiya kimi haqq təmsil edən sə-
nədləri  bilavasitə  ixrac  edən  qurumların  və  ya  bunları  ixraca 
vasitəçilik  edən  qurumlardan  ala  bildikləri  hallarda  I  bazardan 
(primary  market)  söhbət  gedə  bilər.  I  bazarda  ən  önəmlisi 
qiymətli  kağızların  ixracdan  alınmasıdır.  Arada  bir  vasitəçi 
qurumun  olması  bu  alışın  I  bazarda  gerçəkləşməsinə  maneçilik 
törətməz. II bazarda  qiymətli  kağızları ixracdan alanlar  bunları 
pula  çevirmək  istədikləri  təqdirdə,  sonsuz  müddətli  sənədlərdə 
(aksiyalarda)  heç  bir  zaman,  orta  və  uzunınüddətli  sənədlərdə 
(istiqrazlarda) müddətindən əvvəl, bunları ixrac edən qurumlara 
müraciət edə bilməzlər.II bazar bu durumdakı qiymətli kağızların 
pula çevrilməsini saxlayan bazardır və qiymətli kağızların likvid-
liyini artıraraq I bazara tələb yaradır, onun inkişafını təmin edir. 
Bu  baxımdan,  kapital  bazarında  II  bazar  I  bazar  qədər  önəm-
lidir.  nkişaf  etmiş  bazarlarda  II  bazarın  iş  həcmi  I  bazardan 
dəfələrcə  böyükdür.  II  bazarın  ən  yaxşı  təşkilatlanmış  bölümü 
qiymətli kağız birjasıdır. 
I bazarda uzunmüddətli fondların yığım sahibindən şirkət-
lərə transferi prosesi ortaya çıxır və I bazarda istiqraz və aksiya 
satışları sonuncuda şirkətin strukturuna təzə pul halında yeni sər-
mayə daxil edir. Ancaq II bazarda əldən-ələ dəyişdirilən qiymətli 

---

 
253
kağızlar  fondları  istifadə  edənlərdən  çoxdur.  II  bazardakılar  öz 
aralarında qiymətli kağızları alıb-satırlar. 
Artıq  burada  alınıb-satılan  şey  sərmayə  fondları  deyil,  bir 
neçə  qiymətli  kağızlardır.  Qiymətli  kağız  bazarında  tələb 
faktoruna təsir edən amillər aşağıdakılardır: 
1.Ümumi pul miqdarı;  
2.Xalqın yığım imkanları; 
3.Yığım meyli; 
4.Sosial sığorta fondları sığorta şirkətləri; 
5.Pensiya fondları; 
6.Sosial müdafıə fondu.  
Yuxarıdakı  amillər  inkişaf  etdikcə,  bazarda  qiymətli 
kağızlara  tələb  də  artır.  Qiymətli  kağız  bazarındakı  təklif 
qaynaqlarına aşağıdakılar aiddir: 
1. yeni qurulan səhmdar şirkətlər; 
2. mövcud şirkətlərin xalqa açılması; 
3. xalqa açıq mövcud şirkətlərin sərmayə artımı. 
 
 

---

 
254 
FƏS L 42. Q YMƏTL    KAĞIZLAR  BAZARININ   
ТЯСНИФАТЫВЯ  FUNKS YALARI 
 
Qiymətli  kağızlar  bazarının  bir  sıra  fiınksiyaları  vardır  ki, 
onlan şərti olaraq iki qrupa bölmək olar: 
 1) ümumi bazar funksiyaları - hər bir adi bazara xas olan; 
 2)  xüsusi  funksiyalar  -  bu  funksiya  onu  digər  bazarlardan 
fərqləndirir. 
Ümumi qiymətli kağızlar bazar fünksiyalarına aşağıdakılar 
aid edilir: 
1.Kommersiya 
funksiyası 
- 
bazarda 
görülən 
əməliyyatlardan gəlir əldə etmək funksiyas
ı; 
2.Qiymət funksiyası; 
3.Иnformasiya  funksiyası  -  bazarın  ticarət  obyektləri  və 
onun iştirakçıları haqqında olan bazar məlumatlarının bazar işti-
rakçılarıüçün hazırlanması vəçatdırılması; 
4.Tənzimləyici  funksiya  bazarda  ticarət  və  iştirak  etmək 
üçün  qayda-qanunlar  yaradır,  iştirakçılar  arasında  mübahisələri 
həll edən nəzarət orqanlarını və yaxud da idarə orqanlarını təşkil 
edir. 
Qiymətli  kağızlar  bazarının  xüsusi  fünksiyalarına  isə 
aşağıdakıları aid etmək olar: 
1.Yenidən bölüşdürülmüş funksiya; 
2.Qiymət və finans risklərinin sığortası funksiyası. 
Qiymətli  kağızlar  bazarının  strukturunda  əsas  2  bazar 
götürülür:1.)  Qiymətli  kağızların  birinci  bazarı;    2.)Qiymətli  ka-
ğ
ızların ikinci bazarı. 
Birinci bazara şirkətlər və bələdiyyə orqanları tərəfindən ilk 
ixrac  edilmiş  qiymətli  kağızlar  çıxarılır.  Birinci  bazarda 
istiqrazlar  və  aksiyalar  kimi  qiymətli  kağızlar  almıb-satılır. 
Birinci  bazarın  юзяллийи  qiymətli  kağızların  ixracdan  satın  alın-
masıdır. Birinci bazardan alınan qiymətli kağızlar ikinci bazarda 
satıla  bilər,  yeni  əl  dəyişdirilə  bilər.  kinci  bazar  qiymətli 
kağızların  hər  an  pula  çevrilməsini  saxlayan  bazardır.  kinci 

---