M. A. Axmatov Toshkent To‘qimachilik va yengil sanoat insti tuti kafedra mudiri, t f. n, dotsent
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 3.2. ELEMENTAR TOLA HAQIDA TUSHUNCHA
To‘qima bir-biridan ajralgan yoki dastaga joylashgan yagona tola elementar tola deb ataladi. Kimyoviy jihatdan elementar tola yuqori molekulali polimer modda hisoblanadi. Tola hujayrasining asosiy moddasi sellulozadan iborat bo‘lib, u tolaga pishiqlik, egiluvchanlik va elastiklik beradi. Tola tarkibida sellulozadan tashqari pektin, lignin va boshqa moddalar bo‘ladi. Bularning hammasi sellulozaning tarkibi bo‘lib, tolaning qattiqligini oshiradi, pishiqligini kamaytiradi, sifatini pasaytiradi. Elementar tola duk shaklida bo‘lib, o‘rtasi yo‘g‘on va ikki tomoni ingichkalashgan, devori qalinlashgan va o‘rtasida bo‘shliqqa ega. Elementar tola uzunligining ko‘ndalang kesim kattaligiga nisbati prozenximalik koeffitsiyenti deb ataladi. Bu koeffitsiyent juda katta chegaralarga o‘zgarib turadi. Kanopning elementar tolasi kalta — 1,5—6,0 mm, o‘rtacha ko‘ndalang kesimi 20 mkm va prozenximalik koeffitsiyenti 100—150 ga teng. Ular ko‘p qirrali shaklda bo‘lib, dastada zich birlashib turadi. Elementar tola 100 ko‘ndalang kesimlarining ichki tuzilishini elektron mikroskop orqali kuzatilsa, ularda aylana shaklida joylashgan qatlamlarni ko‘rish mumkin. Daraxtdagi yillik halqalardan farqli ravishda bu o‘sish halqalari bir yilda emas, balki bir kecha-kunduzda hosil bo‘ladi. Shuning uchun ham ularni «kundalik o‘sish halqalari» deyish mumkin. Elementar tolalarni kimyoviy jihatdan tekshirish har qaysi elementar tolada 3 ta — birinchi, ikkinchi va uchinchi hujayra devori bo‘lishini ko‘rsatadi. Hujayraning o‘rtasida bo‘shliq (kanal) bo‘lib, unda hujayra tirikligida protoplazma bo‘ladi. Hujayraning birinchi devorida selluloza moddasidan tashqari gemitselluloza, pektin moddalari va lignin uchraydi. Tola hujayrasining asosiy qismini hujayraning ikki devori egallaydi va u asosan sellulozadan iborat bo‘ladi. Pektin moddalari elementar tolalarni bir-biri bilan bog‘lab tu rish uchun xizmat qiladi. Tolaning qattiqligi va mo‘rt bo‘lishi aso san legnin tufaylidir. U iplarning mayinligiga ancha putur yetka zadi. Shuning uchun legninning ko‘p qismi kimyoviy yo‘llar vosi tasida toladan chiqarib yuboriladi. Biroq kanop tolalarini ishla tish davrida oz miqdorda legnin bo‘lishi shart, chunki u elementar tolalarni bir-biri bilan bog‘lovchi asosiy vosita hisoblanadi. Elementar tola devorining qalinligi va o‘rtasidagi bo‘shliq kattaligi tolaning poyada turgan joyiga qarab o‘zgaradi. Poyaning past tomonida qalin devorli hujayra, o‘rtasidagi bo‘shliqda diametri kichik; poyaning uchida esa yupqa devorli bo‘ladi. Poyaning aynan bir ko‘ndalang kesimining o‘zida ham tolaning o‘zgarishini ko‘rish mumkin. Birlamchi va ikkilamchi tolalar 3.1-rasm. Kanoppoyaning ko‘ndalang kesimi tuzilishi: 1 — kutikula (po‘st pardasi); 2 — epidermis; 3 — kallenxima; 4 — po‘stloq parenximasi; 5 — endodermis; 6 — birlamchi tola; 7 — ikkilamchi tola; 8 — po‘stloq parenximasi; 9 — turli truba; 10 — kambiy; 11 — yog‘ochlik; 12 — suv yo‘llari; 13 — o‘zak; 14 — bo‘shliq. Po‘stlog‘i Yog‘ochlik O‘zak 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 101 Kanoppoyaning ko‘ndalang kesimida tolalar tutami bir necha qatlamda joylashadi (13 tagacha). Tashqi qatlam birlamchi tola bo‘lib, pastdan yuqorigacha cho‘zilgan, qolgan qatlamdagi tolalar tutami ikkilamchi tola bo‘lib, poyaning uchigacha yetmaydi, qat lamlar soni ham poyaning tagidan yuqorisiga qarab kamayib boradi. Demak, ikkilamchi tolalar tutamining uzunligi har xil bo‘ladi (3.2. a-rasm). Rasmda ko‘rinib turibdiki, eng uzun tola tutami birlamchi bo‘lib, ikkilamchi tola tutami esa har xil uzunlikda hamda qatlamlar soni ham turlicha joylashgan. Eng qisqasi eng ichkarisidagi qatlamdir. Kanoppoyada ikkilamchi tolalar tutami juda o‘sgan: boshqa tolali o‘simliklarning ikkilamchi tutamiga qaraganda uzun va ko‘p bo‘ladi. Birlamchi va ikkilamchi tolalar tutami guruhlanib joylashgan, har qaysi guruh poyaning ko‘ndalang kesimida trapetsiya yoki uchburchaklik shaklida ko‘rinadi (3.2 b-rasm). Trapetsiyaning yuqorisida birlamchi tola, qolgan maydonda ikkilamchi tolalar joylashadi. Birlamchi tolalar tutami ikkilamchi tolalar tutami bilan qo‘shilib ketmagan, ularni alohida qilib ajratish mumkin. Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|