M. L. Tursunxodjayev Toshkent davlat texnika universiteti «Menejment» kafedrasi professori, iqtisod fanlari doktori

1.3. Logistikaning nvojlamsh bosqichiari
Hozirgi davrda logistika tutgan o ‘m ining oshishi, birinchi nav­
batda, iqtisodiy sabablarga bo g ‘liq. S an o at ishlab chiqarish 
hajmining oshishi va milliy ham da jah o n xo‘jaligi aloqalarining 
kengayishi bozor sohasidagi xarajatlarning kamaytirilishiga ko ‘proq 
e’tibor qaratihshini talab etmoqda.
G ‘arb mamlaktlarida xomashyoning birinchi manbayidan to 
oxirgi iste’molchigacha bo ‘lgan mahsulot harakat vaqtining 93%i 
uning moddiy texnik ta ’minotinitig turii kanallaridan o ‘tishiga 
to ‘g‘ri keladi. Tovar ishlab chiqarilishi um um iy vaqtning atigi 
2%ini oladi, transportirovka esa — 5%ini. Bu esa m amlakatlarda

---

tovar harakatiniîig malîsuîotdagi ulushi milliy darom adnlng 20% 
dan o rtig ln i tashkii etadi. Tovar harakatining strukturasida xom a­
shyo, materiailar, yarimtayyor m ahsulotlar va tayyor m ahsulot- 
lam i saqlashga ketadigan xarajatlar 44% ni, omborga joyiashtirish 
va dispetcheriash ~
16%
ni, magistral va texnologik tashish t- 
23 va 9% ni tashkii etadi. Qolgan 8% ni tayyor m ahsuiotni sotishga 
ketadigan xarajatlar tashkii etadi'.
Logistikaning rivojlanishi, birinchi navbatda, tovar harakati 
bilan bog‘liq b o ‘lgan vaqtinchalik va pul xarajatlarini kamaytirishga 
intilish bilan bogliq,
Shu bilan birga, iogistikaga b o lg a n qiziqishning ortishi quyidagi 
omillarga bogliq:
“ savdo bozoridan iste’m olchi bozoriga o lis h , bunda iste’m ol­
chilar ehtiyoji ishiab chiqarish dasturlarini isliiab chiqishda asos 
b o la d i va tovar harakati tizimining yaratilish zaruriyatini asoslab 
beradi;
~ ishlab cliiqarish va sotish faoiiyatini tashkil etisiming logistik 
asosiarini qoliayotgan koi'xonalaming raqobatbardoshligini ta ’m in- 
lash;
” logistika tizim ida texnik rivojlanish yutuqiarini ishlatish 
uchun obyektiv im koniyatlar yaratish;
“ amallarni o ‘rganishniBg yangi uslub va nazariyaiarini ishlab 
chiqish, masaian, logistilca jarayonlarini optimallashtirish uchun 
asos b o lg a n tizim lar nazariyasi va kompromisslar nazariyasi. 
lx)gîxStika takomiliashuvining 3 bosqichi, ajratiladi.
Birinciii bosqich -- XX asm ing 60-yüiari ~ om bor x o ‘jaUgining 
transport bilan integratsiyalashuvi ham da ulam i ishlatishda bir- 
biriga m oslashtirish bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda faqat 
yuklash-tushirish amallari bilan b o g liq b o lg a n transport bilan 
om bor yaqin o ‘zaro aloqalarga ega b o la boshlaydi. Ular bir grafîk 
va solishtirilgan texnologiya b o ‘yicha b ir iqtisodiy natijaga ishlashni 
boshlaydi.
Ikkinchi bosqich - XX asming 80-yillari boshiga to 'g ‘ri keladi. 
Omborga joyiashtirish va transport ishlarining o ‘zaro hamjihatligiga
^ Гаджинский Л.М.
Логистика. Учебное пособие. — М.: Маркетинг, 1999.

---

ishlab chiqarislini rejalashtirish qo ‘shiIa boshiaydi. ishlab chiqarish 
sexi, transport va om borlar bir butnn mexanizm sifatida ishlashni 
boshlaydi. Shu y o i bilan xaridorlarga xizmat ko‘rsatish sifatini 
boshqarish, m osíam alarning ishlash sam aradorligini oshirish 
imkoniyati vujudga keladi.
UchincM bosqich XX asrning 80-yülari o‘rtalariga to ‘g‘ri keladi 
va material oikazuvcJii tarm oq íiamma bo ‘ginlarining integratsiya- 
lashuvi bilan xarakterlanadi. Logistika konsepsiyasining asosi b o i ­
gan íntegratsiyalashuv zaruriyatini, ta ’m inot, ishlab chiqarish va 
taqsimot bo ‘g‘inlaríning ko‘pchilik qatnashchilari tan. ola boshlaydi.. 
M oddiy va axborot oqimlarining tez oÜ shini ta’minlash va m ahsu- 
lotning xomashyoning birinchi m anbayidan to oxirgi Iste’m ol- 
chigacha harakatining ham m a bosqichlari .monitoringim amaiga 
oshirish im konini beruvchi zamonaviy kommunikatsiya texno­
logiyalari vujudga keladi.
1.4. Logistikaiimg faiiksioaal sohalari va 
ularning 
tavsifí
Logistikaning asosiy maqsadi iste’molchiga kelishilgan vaqtga 
kerakli m ah su io t (to v ar)n i, m e h n a t, m od d iy va moUyaviy 
resursiarni m inim al xarajat qilgan holda yetkazib berishdan 
iborat.
M aterial, xdmashyo, tay>'’o r m ahsulotni aniq, o ‘z m uddatida 
yetkazib berish butun bir iqtisodiy tizim ning ishiashiga ijobiy ta ’sir 
k o ‘rsaíadi, m oddiy zaxiralar, ularn i shakllantirish va saqlash 
bo‘yicha xarajatlar, ishlab chiqarish va m uom ala xarajatlarini qis- 
qartirishga im kon tug‘diradi.
Logistika ham marketing kabi iste’molchi m anfaatidan kelib 
chiqib, quyidagi oltita shart bajarilganda logistika faoiiyatining 
maqsadiga erishildi, deb hisoblanadi:
1) zam r tovar;
2) talabga muvofiq sifatli;
3) zaairiy m iqdorda yetkazib berilgan;
4) kelishilgan vaqtda;
5) zaruriy joyga;

---

6)m M m al xarajatlar bilan.
Logistikaning global m aqsadi ™ siklni qisqartirish, zaxiralarni 
kamaytirish bo ‘lib, bunga ishlab chiqarish bosqichida jarayonlarni 
sinxronlashtirish hisobiga, moddiy resurslarga bo'lgan ehtiyojni 
aniqlash, o ‘z -o ‘zini boshqarish hisobiga (ishlab chiqarish biron- 
bir m ahsulotga b o ‘lgan talabga muvofiq ishlaydi) erishiladi. 
T aqsim ot boshqam vini tashkil etish, m oddiy oqim ning o ‘tib 
borishini tezlashtirish va sotihshini ta’minlash tasliMMy yo‘nalishga 
kiradi.
Shunday qilib, tashkiliy yo'nalish logistikaning funksionai 
sohasi b o lib , m oddiy oqim larning harakatini olib boradi va 
ta ’m inot ham da sotuvni ta ’minlaydi.
Z a x ira ia r ishlab ch iq arish m uom ala va iste ’raol orasida 
qalqon (bufer) rolini o'ynaydi. U lar bevosita ishlab chiqam vchida 
jam langan, yoki ularning saqlanishi iste’molchiga yaqkilashtirilgan 
bo^lishi mumkin. Zaxiraiar talab o ‘zgarishlariga tez javob berishga 
im kon beradi va transport xizmatining bir m arom da ishlashini 
ta ’minlaydi.
Korxonani xomashyo va materiallar bilan ta ’minlash jarayonida 
soilb olib 
logistikasi masalalari hal b o ia d i. Bu bosqichda
mol yetkazib benw cM ar o ‘rganiladi va tanlanadi, shartnom alar 
tuziladi va ularning ijrosi nazorat qilinadi,