M. L. Tursunxodjayev Toshkent davlat texnika universiteti «Menejment» kafedrasi professori, iqtisod fanlari doktori

I BOB. LOGISTIKA FANÏGA KIRISH
Eeja:
Î. Logistikaning predmeti va obyekti.
2. Logistikaning asosiy tushunchalari.
J .
I.ogistikaning rivojlanish bosqichlari.
4. Logistikaning asosiy maqsadi.
5. Logistikaning funksional sohalari va ularning tavsifi.
1.1. Logistikaning predmeti va obyekti
Logistika murakkab ishlab chiqarish-sotish komplekslarini o ‘r- 
ganadi, bu kompiekslar ta ’m inot, asosiy ishlab chiqarish, tra n ­
sport va sotuv sohalarida tashkiliy-iqtisodiy faoliyatni amaiga 
oshiradi.
Bu koniplekslarning o ‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan 
iborat: iisosiy vositalar va ishchi. guruhlarning katta maydonga 
tarqaiganiigi; texnik vositalar asosiy qisniining yuqori fond sig‘imi; 
logistik tizim elementlari b a’zilarining mobilligi va boshqalarining 
m a iu m jug‘rofik mintaqaga qattiq bogiiqligi; katta nuqdordagi 
aralash tizim ostilar (yuk jo ‘natuvcMlar, yuk qabui qiluvchilar, 
resursiarni yetkazib beruvchilar va hokazo) ishining natijasiga 
bogiiq.
K o‘rib chiqilgan xususiyaflar logistik tizünda moddiy va axborot 
oqimlarining o iish ig a va hajmiga ta 'sir qñadi ham da material 
o‘tkazuvchi zanjiming alohida bo ‘g in la ri o'rtasida yuzaga keladigan 
tashkihy va iqtisodiy m unosabatlar tabiatini aniqlaydi.
Fan sifatida logistikaning predmeti b o ‘Hb tovar harakati sohasida 
xarid, ishlab chiqarish va mahsulotni sotish bosqichlaridagi tash- 
Mliy-iqtisodiy munosabatlar xizm at qiladi.
Logistika fan sifatida logistik tizim larn i tashkil etishning 
um um iy xususiyaüarini, qonun va qonuniyatlarini o ‘rganadi.

---

Logistikaning fan sifatida tuzilm asi b o ‘lib to v ar harakati 
jarayoniga tegishli bo'lgan qonuniyatlar va aloqaîarni o'm atish 
hisoblanadi. Bu m oddiy va axborot oqim larini boshqarishning 
sam arali shakl va uslublarini am aliyotda aniqlash va q o lla sh
maqsadida amalga oshiriladi.
Logistika fanining um um iy uslubi bo ‘lib tadqiqotning dialektik 
uslubi hisoblanadi. Aniq masalalar yechimini topish uchun fanda 
tizimii yondashuv, amallarni tadqiqot qilish uslublari va tizimlar 
nazariyasidan foydalaniladi.
Atama tarixi. Logistika tushunchasi o'zinining tarixiga ega. 
Qadimgi greklar logistika deb hisob-kitoblarni amalga oshirish 
san’atini tushunishardi. Maxsus davlat nazoratchilarini logistlar 
deb atashardi. Qadimgi R îm da esa logistika deb m ahsulotlar 
taqsim oti tushunilardi.
Keyinchalik logistika atamasi harbiy qo'shinlarning joylashishi 
va harak atlan ish am aliyotini tasniflashda ish latila boshladi. 
Eramizning TX—X asrlarida yashagan Vizantiya imperatori Leon 
V, o ‘zining harbiy ish bo ‘yicha kitobida «logistika» atamasini «front 
orti, qo ‘shinlarning ta'm inoti» m a’nosida ishlatadi^.
0 ‘zbekiston tarixiga kelsak, logistika m asalalariga buyuk 
sarkarda Sohibqiron A m ir T em ur arm iyasida katta aham iyat 
qaratilgan. Amir T em ur armiyasi tashkiliy va harbiy tuzilishda, 
shunindek, jang oUb borish usullari borasida eng katta va qudratli 
arm iya edi. Amir T em ur o‘z armiyasini yetti ko'lga (korpusga) 
b o lg a n . Ularga am irlar, shahzodalar qo ‘m ondonlik qilishgan va 
raarkaz, o'ng, s o l, qanvuldan joy oîganlar. Ba’zi k o lla r Amir 
T em ur tom onidan zaxiraga ehtiyot u chun ajratilgan. Bunday 
tartib qanotlarn ig in a em as, balki m arkazni ham birm uncha 
kuchaytirgan. M arkaz ixtiyorida ilg‘or, qanvul va ehtiyot qismlar 
b o lib , u jang taqdirini hal etgan^
Q o ‘sh in n i to ‘plash va ularni taqsim lash bilan tavochilar 
shug'ullanishgan. Yurish davrida har bir askar o 'zi bilan kamon 
va 30 ta o ‘q, chapar va to ‘ra, qilich va bir oyga yetarii ozuqa
' 
Umarova D.M., Bo‘rcnova М.Л., Zuxurova I^.A.
Logistika. 0 ‘quv qo‘llanma.
- T.; TATU, 2007- 83~b.
^Ахмедов Б.
Тарихдан сабок^ар- ” T.: 1992.

---

olishi iozim bolg an . Наг bir askar ikki ot, b a r o 'n Idshi o ‘zi 
bilan birga bir hiyma (chodir), ikki soyabon, bir bel, o‘roq, ana. 
Tabar, yuz dona igna, arqon, charm mesh, qozon oigan.
XIX asrboshida, Napoleon urushiari davrida Íogistikaga zaxira- 
lam i rejalashtirish, tashish va qo‘shin ta ’rainotini boshqarish to ‘g*- 
risidagi fan sifatida qaraiardi.
Sankt-Peterburgda 1850-yilda nashr etUgan «harbiy ensiklo- 
pedik leksikon»iga asosan Rossiyada XIX asr o ‘rtalarida iogistika 
deb qo‘shinlam ing dushm an yaqinida ham , o ‘zagida ham harakat- 
lanishini boshqarish va ulam ing frontorti ta ’m inotini tashkü etish 
san’ati tushuniíardi.
Harbiy logistikaning rivojlanishida yangi bosqich ikkincíii jahon 
urushi davomida vujudga keldi, bunda logistik qarashlar janglami 
tayyoriash va rejalashtirishda keng qo ‘llaniia boshladi.
XX asrning 50-yiIlarida moddiy oqim lam i boshqarish masalalari 
harbiy logistikada qoMlaniladigan uslublar yordamida haí etilishi 
mumkinligi tan olindi.
XX asrning 70-yiÍlaii boshida turli mamlakatlar iqtisodiyoüda 
logistik qarashlar keng qo'Ííaníla boshladi.
Asta-sekm iogistika va iogistik boshqamv tushunchalari turli 
shakUarga ega b o ld i va ishlab chiqarish ham da tovar almashi- 
nuvining turli xil tarmoqlariga kirib bordi.
Bugungi ku n d a Iogistikaga m oddiy o qim larni boshqarish 
sifatida qaraladi. 0 ‘z davrida Sharq bilan G ‘arbni bog‘lab turgan 
Buyuk Ipak Yo‘li orqah b o lad ig an turli xil tovar almashinuvi 
ham da savdo-sotiq jarayonlarida logistika elem enüarini yaqqol 
ko ‘rish mum kin.
Logistika tu sh u n ch asin i tasniflashda b ir n ech ta qarashlar 
mavjud. Ularning ko‘pchiMgi bu tushunchani moddiy oqim va 
axborot oqhni biian bog‘lashadi.
Logistikaning b archa tasn iflarin i ik k ita guruhga ajratish
mumkin.
U lardan biri logistikani xo‘jaÜk faoliyatining bir yo'nalishi 
sifatida tushuntiradi, u ishlab chiqarish va tovar alm ashinuvi 
sohalarida moddiy va axborot oqim larini boshqarishdan iborat. 
Ikkinchisi - logistikani ilmiy yo‘nalish sifatida o‘rganadi, u moddiy

---

va axborot oqim larin in g sam aradorligini osh irish n in g yangi 
imkoniyatlarini qidirish bilan to ‘g‘ridan-t.o‘g‘ri bogiiq.
A dabiyotlarda logistikaga xo'jalik yuritishning Dmiy-amaÜy 
yo‘nalishi sifatida yondashish keng tarqalmoqda. Bu yondashish 
ishlab ciiiqarish va tovar almashinuvi sohalarida moddiy va axborot 
oqimlarini samaxaii boshqarishdan iborat.
Rossiyada 1995-yüda nashr etilgan logistika bo^yicha ilmiy 
lug'atda logistikaga quyidagicha tasnif berÜgan:
«Logistika 
ishlab chiqarish korxonasigacha xomashyo va 
m ateriallarni yetkazib berish, xomashyo, m ateriaUami, yarim - 
tayyor m ahsulotlarni qayta ishlash, tayyor m ahsiüotni iste’m ol­
chigacha yetkazib berish ham da zarur m a lu m o tn i qayta islilash, 
saqlash va jo^natish jarayonida bajariladigan tashish, saqlash, ham da 
boshqa moddiy va nom oddiy operatsiyalarni boshqarish va nazorat 
qüish to ‘g'risidagi fandir»'.
Yuqoridagilami umumlashtirib logistikaga qisqaroq tasnif berish 
mum kin.
Logistika — moddiy va axborot oqimlarini, ularning birinchi 
raanbayidan to oxirgi iste’molcliigacha boMgan harakatini. bosh- 
qarish, nazorat qiüsh, rejalashtirish va tashkil etish to‘g‘risidagi 
fandir.
lyOgistikani o ‘rganish obyekti moddiy va unga tegishli moliya- 
viy, axborot oqimlaridir.