M. M. Musayev

 

83 

larından  biri  “cümlә  intonasiyalı  sintaktik  bütövlәr  vә  ya  mikromәtnlәr” 

olaraq müәyyәnlәşdirilә bilәr.  

Bütövlükdә 

ümumtürk 

dilindә 

sözügedәn 

sintaktik 

kateqoriyalaşdırmanın  göstәrilәn  aspektdә  düzgün  aparıldığı  tabesiz 

mürәkkәb  cümlәlәr  olaraq  adlandırılan  sintaktik  konstruksiyaların 

komponentlәrinin aktual, yәni semanik üzvlәnmsi ilә dә tәsdiq edilir. Bu 

baxımdan  aşağıda  müxtәlif  türk  dillәrindәn  gәtirilәn  atalar  sözlәri 

komponentlәrinin  semantik-funksional  bağlılıqlarına  görә  sralanması  vә 

ya aktuallaşması diqqәti çәkir. Müq. et: 

(3) T = tema, R = rema, S = subyekt vә ya mübtәda, O= obyekt vә ya 

tamamlıq,  V=xәbәr vә ya predikat 

 T + R// T + R vә s. = (S = O+V//S=OV; S=OV//S=O+V; 

O=S+V//O=SV) – ümumi formul 

(3.1.)   T (S) R(OV) T(S) R(OV) 

Aç ne yemez, // tok ne demez (Türk.) 

Ac nə yeməz,// tox nə deməz (Azәrb.) 

Açlyk näme iýdirmez, //dokluk näme diýdirmez (Türkmen.) 

Aç ne cemes, //toq ne demes (Kazak.) 

( 3. 2.) T (S) R (OV) 

T (S) R (OV) 

Koyun can derdinde, //kasap yağ derdinde (Türk.) 

 Keçi can hayındadır,//qəssab piy axtarır (Azәrb.)  

(3. 3.) T(O) R(SV) T(O) R(SV) 

Anlayana sivrisinek saz, //anlamayana davul zurna az (Türk.) 

Anlayana bircə milçək də sazdır, //anlamayana zurna-qaval da azdır 

(Azәrb.)  

Yuxarıdakı  sxemdә  göstәrilәn  cümlә  intonasiyalı  mikromәtn 

örnәklәrinin semantik-kommunikativ parçalarına, başqa bir ifadә ilә tema-

ya  vә  remaya  görә  aktuallaşması  uyğun  bir  şәkildә işarәtlәnmişdir.  Daha 

doğrusu, gәtirilәn atalar sözlәri-mikromәtnlәrdә // xәtdәn öncәki kommo-

nent “Tema”, sonrakı isә “Rema” olaraq müәyyәnlәşdirilir. Tema vә Re-

manı  tәşkil  edәn  cümlә  üzvlәri  isә  klassik  adlandırmaları  ilә  “mübtәda”, 

“tamamlıq”  vә  “xәbәr” olaraq göstәrilir. Sözügedәn sintaktik konstruksi-

yalarda gerçәklәşәn aktual üzvlәnmә yuxarıda gәtirilәn mürәkkәb cümlә-

lәrdәki  aktual  üzvlәnmәdәn  fәrqlidir.  Birincilәrdә  Tema  vә  Remaya 

ayrılma  vә  ya  aktual  üzvlәnmә  ikimәrhәlәli,  ikincilәrdә  isә  birmәrhәlәli 

xarakter daşımaqdadır.  Çünki hәr hansı bir dil ortamına görә cümlәdә vә 

mәtndә  müәyyәnlәşdirilә  bilәn  Tema  vә  Rema  uyğun  cümlә  üzvlәrindәn 

tәşkil  olunur.  Mәhz  sözügedәn  sintaktik  vә  mәtnlinqvistik  tәşәkkül  dә 

---

 

84 

semantik-funksional komponentlәrinә vә әnәnәvi qrammatik üzvlәrinә gö-

rә kateqoriyalaşdırılır, cümlә vә mәtn arasında ayrıca bir linqvistik sәviy-

yә olaraq tәsniflәndirilir. 

Belәliklә,  mürәkkәb  cümlәlәrlә  cümlә  intonasiyalı  mikromәtnlәr 

ayrı-ayrı sintaktik vә mәtnlinqvistik quruluşlardır. Buna görә dә mürәkkәb 

cümlәlәrin  sinonimliyi  әsasәn  sadә  genişlәnmiş  cümlәlәrlә  gerçәklәşir. 

Mürәkkәb  cümlәlәrlә  xusisi-mürәkkәb  quruluşda  olmayan  polipredikativ 

vahidlәrin,  yәni  “mürәkkәblәşmiş”  sadә  geniş  cümlәlәrin  sinonimliyi  iki 

semantik-sintatik sәviyәdә müәyәnlәşir:  

A) Sistem sinonimlik; 

B) Kontekstual sinonimlik.  

Hәr  iki  halda  sıralanan,  yaxud  da  şaxәlәnәn  semantik-fuksional 

mәna  sahәlәrinin  sintaktik  sinonimliyindәn  söhbәt  gedir.  İstәr  sinonimik 

sıralanmada,  istәrsә  dә  şaxәlәnәn  ağaclanmada  ilkin  mövqedә  dayanan-

ların yaxın semantik-funksional anlam sahәlrini ifadә etmәsi sistem sino-

nimliyi tәşkil edir. İkinci halda isә artıq sonrakıların sinonimliyindәn söh-

bәt gedә bilәr. Tәdqiqatın sonrakı bölümlәrindә mürәkkәb cümlәlәrin se-

mantik-funksional  sahәlәrinin  sıralanmasından  vә  şaxәlәnmәsindәn  daha 

geniş danışılacaqdır.  

Göstәrilәn  sintaktik  vahidlәrin  yaxın  orta  әsrlәr,  elәcә  dә  ilkin 

oğuz-türk vә qәdim türk mәnbәlәrindә sinxron-diaxron istiqamәtindә araş-

dırılması aşağıdakı nәticәni ortaya çıxartmışdır. Hәr iki sintaktik quruluş, 

yәni  sadә  “mürәkkәblәşmiş”  vә  xususi-mürәkkәb  polipredikativ  vahidlәr 

struktur-semantik tәşkilinә görә muasir sinxron vәziyyәtindәkindәn çox az 

fәrqlәnir. Müq. et: 

Yaxın orta әsrlәrin yazılı abidәlәrindә: 

1.  türk.  Bildüm  buni  ki,  başa  almış  bela  gönül  (  K.  Paşazade. 

Yusuf-u Züleyha, s. 57); 2. türkm. Э, könül, müjde kim, ol serwi-huraman 

geledur

*

  (Baýram  han.  Saýlanan  eserlär,  1970,  s.  97);  Eý  ýaranlar, 

ýyglamaýyn neýläýin, Υşk meni ýandyryp, ýakyp baradyr (Magtymguly. 

Saýlanan eserler). 

Türk dilinin ümumoğuz qatında: 

I. Azәrb. Qaçan Qazan  evi yağmalansa, halalının  әlin alır, dışara 

çıxardı  (KDQ);  türk.  Şunlar  ki  çoktur  malları,  gör  nice  oldu  halleri 

(Y.Emre.  Şiirleri,  1963, s. 27  );  2.  Eski  Özbek.  Alğil  ögÿt  mendin,  oğul 

                                                           

*

  Göstәrilәn örnәkdә әsas hissәnin predikativ mәrkәzinin ikinci tәrәfi ellipsisә uğramışdır. 

---

 

85 

erdäm  milä,  Qoyda  uluğ  bilgä  bolub,  bilgiñ  ula  (Maxmud  Kaşğariy. 

Devanu luğot-it turk, 1960, s. 85 ). 

Qәdim türk: 

 Ol ödün maqajt elig  edgü  ögli  teginig  buššuluγ  körüp  ïnča tep 

jarlïqadï...  ‘Hökmdar  Makayt  ağıllı  şahzadәni  kәdәrli  gördükdә  ona 

danışmağa  icazә  verdi’  (ДТС,  s.  170  );  kişi  emgäk  ïδsa  seηä  belgülüg  / 

unïtma  ol  emgäkni  bolma  ölüg...  ‘Əgәr  bir  adam  sәnә  açıq  bir  şәkildә 

әziyyәt  verirsә,  sәn  bu  әziyyәti  unutma,  hissiz-duyğusuz  vә    ölü  olma’ 

(DTS, s. 172). 

Hәr  iki  sintaktik  quruluş,  göründüyü  kimi,  türk  dillәrinin  bütün 

inkişaf mәrhәlәlәrindә vә qәdim türk dilindә bir-biri ilә paralel olaraq işlә-

nilmişdir. Bu da göstәrilәn struktur-tipoloji modellәrin sintaktik arxetiplәr 

olduğunu söylәmәyә әsas verir. Demәli, hәr hansı bir dilin, yaxud da dil 

ailәsinin ilkin inkişaf mәrhәlәsindәn başlayaraq hәm sadә, hәm dә mürәk-

kәb  cümlә  sintaksisi  mövcud  olmuşdur.  Bu  kontekstdә  sadә,  yaxud  da 

“mürәkkәblәşmiş”  cümlә  quruluşundan  mürәkkәb  cümlә    sisteminin  tә-

şәkkül  tapması  konsepsiyası  vә  onun  türk  dillәrinin  sintaksisinә  tәtbiq 

olunması  fikri  isә  kökündәn  yanlışdır.  Çünki  bu  fikir  hәyatın  bütün 

sahәlәrinә  aid  edilәn  dialektik  materializmin  “sadәdәn  mürәkkәbә  döğru 

inkişaf”  konsepsiyasına  әsaslanmışdır.  Bu  da  dünya  tәcrübәsindә  özünü 

doğrultmadı. Dil sistemindә bәlli bir işarәvilik sistemi yarandıqdan sonra 

dәyişәn  sintaktik  konstruksiyalar  vә  ya  quruluş  deyil,  müәyyәn  leksik-

morfoloji elementlәr vә bağlayıcı vasitәlәr ola bilәr. 

Qәdim  türk  dilindә  mürәkkәb  şәrt  konstruksiyaları  vә  asılı  kom-

ponentlәrin  predikativ  mәrkәzlәri  -sa//sar  şәrt  elementi,  yaxud  da  predi-

kativliyin  “sıfır”  vәziyyәti  ilә  formalaşan  sintaktik  vahidlәr  daha  geniş 

yayılmışdır. Müq. et: 

I – qadašїŋ joq ersä jorï tut adaš / adaš edgü bolsa bu boldi qadaš… 

‘Əgәr  sәnin  qohumun  yoxdursa,  özünә  bir  dost  tap  vә  әgәr  hәmin  dost 

yaxşıdırsa, onda hesb et ki, o, sәnin qohumundur’ ( ДТС, с. 401 ); edi ters 

turur  bu  aš  ičkü  jegü/seriklig  kišidin  jesä…  ‘Yemәyi  qәbul  etmәk  çox 

çәtin olur, әgәr onu şübhәli bir adamın әlindәn alırsansa’ (ДТС, s. 555). 

II – kimüŋdä uquš bolsa aslï bolur/qajuda bilig bolsa belgik alur 

‘Kimdә ağıl varsa, o, hökmdar olur/Kimdә müdriklik varsa, o, bәylik alır’ 

(DTC,  c.  409);  nečä  er  beδüsä  baš  aγrïγ  beδür/  nečä  baš  beδüsä  beδük 

börk keδür… ‘Kişi nә qәdәr yüksәlәrsә, onun qayğıları da o qәdәr artar/ 

Başı nә qәdәr böyüyәrsә, o qәdәr böyük şapqa geyinәr’ (ДТС, s.  356) . 

---