M. M. Musayev

 

78 

spektiv  yönümdә  öyrәnilmәsi  çox  mühüm  әhәmiyyәt  kәsb  etmәkdәdir. 

Belә  bir  araşdırma-öyrәnilmә  istiqamәti  hәm  türk  dillәrinin  “yazıya-

qәdәrki” ulu tәsvirinin verilmәsinә, hәm dә onun sonrakı ardıcıl-oxşar in-

kişaf mәrhәlәrinin sәrhәdlәrinin müәyәnlәşdirilmәsinә yol açar.  

 

1.1.  Struktur-funksional,  struktur-semantik  və  sintaktik-

kommunikativ aspektlər 

Mürәkkәb  cümlәlәrin  tәdqiqindә  ardıcıl  linqvistik  әnәnә  XIX 

yüzilin  ortalarından  başlayaraq  Hind-Avropa  dilçiliyindә  yaranmışdır. 

Yuxarıda mürәkkәb cümlә sintaksisinin tәdqiqinә  dair göstәrilәn struktur-

funksional,  struktur-semantik  vә  sintaktik-kommunikativ  araşdırma-öyrә-

nilmә aspektlәri dә mәhz hәmin linqvistik әnәnә әsasında formalaşmışdır. 

Türk  dillәrindә  isә  mürәkkәb  cümlә  sintaksisi  daha  çox  struktur  vә 

funksional  aspektlәrdә  öyrәnilmişdir.  Əslindә  isә  hәmin  prinsiplәr  üzrә 

aparılmış tәdqiqatlar türkoloji dilçilikdә çox zaman bu vә ya digәr şәkildә 

bir-birini  tamamlamışdır.  Buna  görә  dә  brincilәr  araşdırmalarımızın  ilk 

mәrhәlәsindә  mürәkkәb  cümlә  sintaksisinin  öyrәnilmәsindә  ikimәrhәlәli 

vahid  bir  struktur-semantik  aspekt,  ikinci  isә  başlanğıc  sәviyyәsindә 

müәyyәnlәşdirilmişdir. 

 

1.1.1. Struktur-funksional aspekt  

Mürәkkәb  cümlәlәrin  öyrәnilmәsindә  sırf  struktur  araşdırma 

digәrlәrindәn  әsas  vә  asılı  komponentlәrin  predikativ  mәrkәzlәrinin 

morfoloji  vә  sintaktik  vasitәlәrlә  formalaşmasına  görә  seçilmişdir.  Bu 

sintaktik  vahidlәr  başlanğıcda  mürәkkәb  cümlәlәrin  komponentlәrini 

әlaqәlәndirәn  hәr  cür  bağlayıcı  vasitәlәrin  quruluşca  analitikliyi  (mürәk-

kәbliyi)  vә  sintetikliyinin  (sadәliyi)  mürmüәyyәnlәşdirilmәsi  ilә  öyrәnil-

mişdir. Belә ki, müxtәlif bağlayıcı vasitәlәrә, yәni  әsas vә asıslı kompo-

nentlәrin  predikativ  mәrkәzlәrinin  morfoloji-sintaktik  ifadәsinә  görә 

mürәkkәb cümlәlәr türk dillәrindә iki әsas hissәyә bölünmüşdür: analitik 

vә sintetik (Şirәliyev 1953: 29-40; Поцелуевский 1975:  174).  

Türkoloji  dilçilikdә  mürәkkәb  cümlәlәrin  analitikliyi  vә  sinte-

tikliyi  ilә  seçilәn  üçüncü  bir  qrupu  analitik-sintetik  quruluş  sәviyyәsindә 

müәyyәnlәşdirilmişdir.  Analitik-sintetik  quruluşlı  mürәkkәb  cümlәlәrdәn 

dә müxtәlif türk dillәri materialları әsasında bәhs edilmişdir (Самойлович 

1925:  137-141;  Гордлевский  1928:110-112;  Абдурахманов  1960:  87-

89; Закиев 1963: 270;  Nartıev 1981: 11-14; Şirәliyev,  Mehdiyev: 1981: 

388-389).  

---

 

79 

Sözügedәn sintaktik vahidlәrin bir hissәsi isә -sa, -sә şәkilçilәşmiş 

әdatına  görә  mürrәkkәb  cümlә  sintaksisindә  “şәrt  cümlәsi  vә  ya  dövrü” 

kimi  fәrqlәndirilmişdir.  “Şәrt  cümlәsi  vә  ya  şәrt  dövrü”nün  müәyyәnlәş-

dirilmәsinә  A.N.Kononovun  (1956:  526-534),  N.  K.  Dmitrievin  (1962: 

118, 389, 405-409), V.Hatiboğlunun (1972: 148-149), C. Mansuroğlunun 

(1955: 39-71), H.Edikskunun (1963: 381-384) әsәrlәrindә yer verilmişdir. 

Türkoloji  dilçilikdә  analitik  quruluşlu  mürәkkәb  cümlәlәr  kimi 

daha  çox  bağlayıcılı,  bağlayıcı  sözlü  sintaktik  vahidlәr  müәyyәnlәşdiril-

mişdir.  Burada  struktur  әlamәtlәrlә  yanaşı,  asılı  komonentlәrin  qramma-

tik-semantik  mәnalara  görә  bәzi  funksional  növlәri  dә  bir-birindәn  fәrq-

lәndirilmişdir (Казым-бек 1848:  125, 451-457;  Грамматика алтайского 

языка 1869: 171- 199;  Гайдаржи 1978; Поцелуевский 1975: 176, 174; 

Groønbech 1936: 54). 

Sintetik  quruluşlu  mürәkkәb  cümlәlәrdәn  bәhs  edildikdә  bir  sıra 

ismi  vә  feli  tәrkibli  sintatik  vahidlәr  dә  nәzәrdәn  keçirilmişdir.  Sintetik-

liyin başlıca әlamәtlәri olaraq asılı komponent hesab edilәn, bәzi hallarda 

isә  hәqiqәtәn  asılı  komponent  olan  hissәlәrin  predikativ  vә  yarımpre-

dikativ  mәrkәzlәri  feil  tәsniflәndirilmәsi  ilә  bir-birindәn  fәrqlәndirilmiş-

dir. Burada predikativ mәrkәzlәrin, yәni әsas vә asılı komponentlәrin ara-

sındakı sintaktik tabeliliyin formalaşması uyğun prinsip olaraq götürülmüş 

vә  buna  görә  bağlayıcı  funksiyasında  işlәnilәn  sintetik  vasitәlәr 

müәyyәnlәşdirilmişdir.  Bunlar  isә  müxtәlif  leksik-qrammatik  şәkilçilәr-

dәn,  şәkilçilәşmiş  әdatlardan  vә  s.  ibarәtdir  (Казым-бек  1848:  451-457; 

Самойлович  1925:  100-102;    Ашмаринь  1903:  307;  Banguoğlu  1940: 

83-92; Демесинова 1974: 135-145; Hamzaev 1962: 102-124). 

Mürәkkәb  cümlәlәrin  struktur  aspektdә  araşdırılmasında  indiyә 

qәdәr sintetik  üsuldan  daha  çox  istifadә  edilmişdir. Bu  da  türk  dillәrindә 

daha  M.  Kazımbәydәn  başlayaraq  uzun  müddәt  tәrkiblәrin  budaq  cümlә 

hesab edilmәsindәn, elәcә dә polipredikativ vahidlәrin bütövlükdә mürәk-

kәb cümlә sintaksisi bәhsindә öyrәnilmәsindәn irәli gәlmişdir. 

Polipredikativlik sintaksisdә ayrıca bir üst quruluş kateqoriyası sә-

viyyәsindә öyrәnilmişdir.  Mürәkkәb cümlәlәr dә bu kateqoriyanın bir alt 

quruluşudur. Göstәrilәn üst kateqoriya hәm tәrkibli hәm dә mürәkkәb sin-

taktik vahidlәrin formal-semantik quruluşuna görә müәyyәnlәşir. Buraya, 

hәr şeydәn  öncә,  bir  sıra qoşmalı,  feli  tәrkibli sadә  genişlәnmiş  cümlәlәr 

vә mürәkkәb cümlәlәr ayrı-ayrı alt kateqoriyalar sәviyyәsindә daxildir.  

Yuxarıda  göstәrildiyi  kimi,  komponentlәri  sintaktik  olaraq  tabe-

sizlik  bağlayıcıları  ilә  әlaqәlәnәn  frazadanböyük  konstruksiyalar  vә  ya 

---

 

80 

mikromәtnlәr  sovet  dilçiliyindә  tabesiz  mürәkkәb  cümlәlәr  sәviyysindә  

tәsniflәndirilmişdir.  Daha  doğrusu,  bunların  uyğun  semantik  vә  struktur 

sәrhәdlәri  dilçilikdә  mikromәtn  sәviyyәsindә  dәqiq  müәyyәnlәşdirilmә-

mişdir. Buna görә dә sözügedәn mikromәtnlәrin hәlәlik polipredikativlik 

kateqoriyasının alt quruluşu sәviyyәsindә öyrәnilmәsi tәbiidir.  

Konstruktiv-sintaktik  vә  semantik-funksional  baxımlardan  poli-

predikativ  vahidlәri birlәşdirәn  ümumi  cәhәt  onlarda çoxmәrhәlәli  aktual 

üzvlәnmәnin  mümkünlüyü  ilә  dә  şәrtlәnir.  Hәmin  konstruksiyalarda  bir-

dәn  çox  situasiya  ifadә  edilir.  Bu  baxımdan  mürәkkәb  cümlәlәr,  qoşmalı 

vә tәrkibli sadә genişlәnmiş cümlәlәr polipredikativlik kateqoriyasının iki 

alt  quruluşu  olaraq  müәyyәnlәşir.  Birincilәr  xususi-mürəkkəb  quruluşlu 

polipredikativ  vahidlәr  olub  başqa  bir  ifadә  ilә  mürәkkәb  cümlәlәrdәn 

ibarәtdir.  Burada  mürәkkәb  cümlә  komponentlәrinin  predikativ  mәrkәz-

lәri formal-qrammatik cәhәtdәn predikativliyin bütün әlamәtlәrini özündә 

ehtiva edir. Mürәkkәb cümlәlәri tәşkil edәn әsas vә asılı komponentlәrin 

xәbәrlәri şәxsә, kәmiyyәtә  görә dәyişir vә felin bütün şәkillәrindә tәsrif-

lәnir.  Quruluşca  xususi-mürəkkəb  olmayan  polipredikativ  vahidlәr 

(Скрибник 1988: 518) isә müxtәlif qoşmalı vә feli sifәt, feli bağlama vә 

mәsdәr  tәrkibli  sadә  geniş  cümlәlәrdәn  ibarәt  olur.  Hәmin  sintaktik 

vahidlәrdә  әsas predikativ mәrkәzlәrdәn başqa, yarımçıq predikativlәr vә 

onların  formalaşdırdığı  yarımpredikativ  birlәşmәlәr  (Маматов  1990:  10-

20),  yaxud  da  ismi  “predikatör”  lu  müәyyәn  söz  qrupları  olur.  (Bütün 

bunlarla  әlaqәdar  olaraq,  aşağıda  polipredikativlik  kateqoriyasından  daha 

geniş bәhs edilәcәktir.) 

Struktur  aspektdә  mürәkkәb  cümlәlәrin  tәdqiqindә  әn  çox 

mübahisә doğuran әnәnәvi mәsәlә, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, müxtәlif 

qoşmalı vә tәrkibli birlәşmәlәrin mürәkkәb cümlәnin budaq cümlәsi hesab 

edilmәsi olmuşdur. Bu birlәşmәlәr bir sıra ismi, feli, qoşmalı konstruksi-

yalardan,  elәcә  dә  mütlәq  feli  tәrkiblәrdәn  vә  “ismi  predikatorlu”  söz 

qruplarından ibarәt  olmuşdur (Semahat 1968:  186;  Yüce  1973:   88).  Hә-

min  mühasibә,  iki  әsrdir  ki,  davam  edir  (Гаджиева  1973:  16).  Bununla 

belә,  türk,  elәcә  dә  digәr  iltisaqi  dillәrdә  qeyri-predikativ  vә  yarımpredi-

kativ  konstruksiyalar  indi  daha  qeyd-şәrtsiz  olaraq  budaq  cümlә  hesab 

edilmir. Hәmin sintaktik vahidlәr dilçilik tәdqiqatlarında budaq cümlәnin 

analoqu (Гаджиева, Серебренников 1986: 114; Цедендамба 1987: 199, 

Musayev  1991),  potensial  budaq  cümlәlәr  (Гаджиева,  Серебренников 

1986:  112,  118),  asılı  transformlar  (Гюлсевина  1991)  vә  s.  olaraq  da 

adlandırılır. 

---