MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 268 268 Arsaq indiki Turfanın (Tulu-fan) qərbindədir. Bu Çindəki Tyan-ġan dağlarının qərbində yerləĢir. Burada türkdilli arsaqlar və uyğurlar yaĢayırlar." (137.18). Ola bilsin ki, Maninin dinini Şərqi Tüküstana məhz həmin bu arsaqlar aparmışlar. Arsaqların qonşu və qohum xalqlar, başqa sözlə Parfiya əhalisi arasında çox böyük nüfuz sahibi olduqları məlumdur. Strabonun yazdığına görə, parfiyalılar Arsaklara çox sədaqətli idilər (60.35). Maninin dili özündən 1000 il öncə ərsəyə gəlmiş "Alp Ər Tonqaya ağı"nın dili ilə az da olsa, fərqlənir. Alp Ər Tonqa böyük türk-oğuz xaqanı idi və ona həsr edilən ağı da oğuz elitasının dilində yaranmalı idi. Mani isə 500 ildən artıq Ön və Mərkəzi Asiyada qüdrətli bir dövlət quran, dünyanı Roma imperiyası ilə öz arasında bölən sak mənşəli xaqanlar sülaləsinə mənsub idi və təbii ki, sak elitasının dilində yazmışdır.Məhz bu dil sonrakı əsrlərdə "uyğur dili", "xaqaniyyə türkcəsi" kimi adlarla tanınmış, ümumtürk ədəbi dili rolunu oynamış, türk xaqanları bu dildə fərmanlar vermiş və Kaşğarlı Mahmud da onu "Xaqaniyyə türkcəsi" adlandırmışdır.Həmin dil Göytürklərin və Qaraxanlıların rəsmi dili kimi də çıxış etmişdir. Fəqət sak dilində Azərbaycanda yaranan və Maninin qələmindən çıxan ədəbi nümunə Türküstan və Hindistanda eyni dildə yaranmış www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 269 269 269 269 269 269 269 əsərlərin dilindən önəmli dərəcədə fərqlənir. Bu isə o deməkdir ki, biz bu gün uyğur dili adlandırılan qədim sak (şakı) dilinin iki fərqli şivəsi ilə-Qərb və Şərq şivələri ilə üz- üzəyik. Parfiyanın dövlət dili olması səbəbindən "Parfiya dili" də adlandıra biləcəyimiz qərb şivəsi Alp Ər Tonqanın ölümünə ağının dili ilə, yəni Midiyanı 28 il öz hakimiyyətləri altında saxlamış işquzların (iç oğuzların, oğuzların) dili ilə Şərq saklarının şivəsi arasında, sanki, orta vəziyyətdədir. Burada istər-istəməz, Pompey Troqun aşağıdakı sözləri yada düşür: "Parfiyalıların dili iskit və Midiya dillərinin ortasında olan bir dildir və onların ikisinin qarıĢığından yaranmıĢdır." (60.84). Elə həmin Pompey Troq parfiyalıların mənşəyi barədə yazmışdır: "Belə ki, bütün dünyanı romalılarla öz aralarında ikiyə bölmüĢ və indi Doğu üzərində hökmranlıq edən parfiyalılar iskit qaçqınlarının törəmələridir." (60.83) Gördüyümüz kimi, əksər antik müəlliflər kimi sakları iskit adlandıran bu müəllif parfiyalıların sakların bir qolu olduğunu bilirmiş. Üstəlik də ona bu xalqın öz ata-baba yurdlarından zorla qovularaq qaçqın və köçkün həyatı www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 270 270 yaşamağa sürüklənmiş saklar, yəni əsrlər öncə işquzlar (iç oğuzlar) tərəfindən Azərbaycandan qovulan saklar olduğu məlum imiş. Parfiyalılar ölkəmizdən qovulan sakların o hissəsi idi ki, bugünki Türkmənistan ərazisinə köç etmiş və ilk fürsətdəcə babalarının vətənlərinə qayıtmış və qədim Azərbaycan şəhəri Həmədanı (Ekbatananı) özlərinə paytaxt etmişdilər. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, lll-Vll əsrlər arasında Azərbaycanda yarandığı heç bir şübhə oyatmayan daha bir şer parçası var ki, onun da dili Maninin şerlərinin dili ilə eynilik təşkil edir. Söhbət "Türk və tatın türküsü" adı altında tanınan 8 misralıq bir şerdən gedir: "Türk -------- Kaçan körsə anı-Türk, Budun anqa aydası: Munqar təgir ululuq Mundan adri kəslinir. Tat -------- Kəldi manqa tat, Aydım: emdi yat, KuĢqa bolup ət, www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 271 271 271 271 271 271 271 Səni dilər us, böri. Tərcüməsi: Türk ------ Haçan görsələr onu-Türkü, Xalq ona deyəsidir: Ululuq buna yaraĢır, Bundan ayrısına yox. Tat ------- Yanıma gəldi tat, Dedim: indi yat. QuĢa ət ol, Səni quzğun, qurd istər." (118.121). Bu şerin dili də Maninin dili ilə eynilik təşkil edir və sak dilinin qərb (Parfiya) şivəsinə aid edilə bilər.Onun Azərbaycanda yarandığını isə buradakı "tat" etnonimi sübut edir və məlum olduğu kimi, Azərbaycanda yerli türklər tərəfindən "tat" adlandırılan bir xalq da yaşamaqdadır. Sözügedən etnonimə "Kitabi-Dədə Qorqud"da da (saqqalu uzun tat əri banladuqda) rast gəlinməkdədir (53.136). Süleyman Əliyarovun yazdığına görə, qədim türk Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|