MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 272 272 mənbələrində sözügedən etno-nim daha çox "iranlı" anlamında işlənmişdir (53.137). Təqdim edilən şer parçasının tata aid ikinci hissəsinin son üç sətri söhbətin atəşpərəst farslardan (Sasanilərdən) getdiyini, deməli, bu şerin də təqribən lll-Vll əsrlərdə yarandığını sübut edir. Tarixi mənbələrdən məlum olduğu kimi, atəşpərəstlər öz ölülərini xüsusi daxmalarda uzun müddət açıq saxlar və qurd-quşun onun sümüklərini ətdən təmizləməsini gözləyərdilər. Belə hesab edilirdi ki, ölənin ətini quzğunlar yesə, o, cənnətə, heyvanlar yesə isə, cəhənnəmə gedəcəkdir (209.127). Şerdə tata müraciətlə "indi yat, quşa ət ol, səni quzğun, qurd istər" deyilməsi əslində, ona ölüm və atəşpərəstlərin adətincə qurda-quşa yem olması barədə qarğış edilməsi, onun və sözügedən adətin də ələ salınması anlamına gəlir. Sakların danışdıqları dilin müəyyən edilməsi sahəsində gəldiyimiz nəticəni görkəmli dilçi alimimiz Firidun Ağasıoğlunun ölçüyəgəlməz dəyərə malik olan misilsiz bir kəşfi də bütünlüklə təsdiqləməkdədir. Söhbət Ermənistan (Armeniya) məliyi l Artaşesin (e.ə-189-160) sərhəd daşları üzərindəki yazıların oxunmasın-dan gedir. Məlum olduğu kimi, Artaşes öncə Antioxun sərkərdələrindən biri idi və www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 273 273 273 273 273 273 273 sonralar Arsakların (Parfiyanın) vassalı qismində Ermənistanın məliyi (çarı) olmuşdur. Onun Araz yaxınlarında Artaşat şəhərini saldıraraq öz ərazilərinin paytaxtı etdiyi məlumdur (216.l.407Artaşes; 60.31). Korneli Tasitin yazdıqlarından belə məlum olur ki, ikiüzlü və dəyişkən ermənilər çoxsaylı qarışıq evlənmələr səbəbiylə parfiyalılara yaxındırlar və azadlıq nemətini dadmadan onlara tabe olmağa meyl edirlər (7.349). Görünür, bu meyl və yaxınlığın səbəb və nəticəsidir ki, l Artaşesdən dövrümüzədək gəlib çıxan sərhəd daşlarının üzərindəki yazılar türkcə, daha dəqiq desək, sak dilinin qərb (Parfiya) şivəsindədir. Həmin daşlar (biri bütöv, biri sınıq iki daş) XlX əsrdə Qərbi Azərbaycandan, Göyçə gölü yaxınlığından tapılmışdır. Rus alimlərinin səylərinə baxmayaraq, yazının birinci iki sözündən-Artaşesin adından (Ataxşsi) və sonrakı "məlik" (mlk) sözündən başqa digər sözlərinin mənasını tapmaq mümkün olmamışdı. Yəni yazının arami (suryani) əlifbası ilə yazıldığı müəyyənləşdirilsə də və onun səslənişi dəqiqləş-dirilsə də alimlər yazının məzmununu dərk etməmiş, fəqət tam qəti bir şəkildə onun erməni dilində olmadığı qənaətinə gəlmişdilər (7.181). Hər iki daşdakı yazı eynidir və onların səslənişi belədir: Artxşsi mlkbryi www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 274 274 yritir bundknxlt Bütün sami əlifbalarında olduğu kimi, burada da saitlərin böyük əksəriyyəti qeyd edilməmiş, sözlər bir-birinə bitişik yazılmışdır. Firidun Ağasıoğlunun oxumağa müvəffəq olduğu yzının mənası belədir: Artxşsi (Artaşes) mlk (məlik) bryi (birəyi-ərazisi). Bund (bunda-burada) knxlt (konğuldu-qonuldu,qoyuldu). Yəni bu sərhəd daşı bura Artaşes məliyin ərazilərinin sərhəddini göstərmək üçün qoyulmuşdr. (7.181). Sözügedən daşların Göyçə yaxınlarından tapılması onu göstərir ki, l Artaşesin dövründə Qərbi Azərbaycanın Araz çayından Göyçə gölünə qədər olan hissəsi işğal edilmiş və həmin dövrdə Ermənistanın (Armeniyanın) tərkibində olmuşdur. Hər halda, onun işğalçılıqla məşğul olduğunu Strabon da təsdiqləməkdədir (60.31). Artaşesin oğlu Tiqranın dövründə isə işğal edilən ərazilərin sayı özünün maksimum həddinə çatmışdı, fəqət bu, əhəmiyyətsiz dərəcədə qısa dövrü əhatə etmişdi. Artaşesin "məlik" titulu daşımış olması sübut edir ki, o da, oğlu Tiqran da, heç də eməni tarixçilərinin qələmə verdiyi kimi müstəqil çar olmamışlar. Məlik, yəni Arsaklarn vassalı olmuş və hər bir vassal kimi oğullarını www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 275 275 275 275 275 275 275 parfiyalıların yanında əsir və girov qoymuşlar. Bu, sovet dövründə rus dilində dərc edilmiş "Qədim düya" tarixi kitabında yazılanlardan açıq-aydın görünməkdədir: "Bu cür çarların gerçək hakimiyyəti Parfiyadakı ümumi əhval-ruhiyyədən asılı olurdu. Əsirlikdə olan erməni Ģahzadəsi Tiqran onu Ermənistan taxtına oturdacağı təqdirdə Atropaten ərazilərindən Parfiyaya "70 dərə" verəcəyini vəd edərək ll Mitridatı razı sala bildi. E.ə. 95-ci ildə Tiqran Armeniya çarı oldu." (218.406-407). Artaşesin yazısının dili sübut edir ki, türk dili, yəni sak dilinin qərb (Parfiya) şivəsi həm Parfiya imperiyasının, həm də ondan asılı olan dövlətlərin (Albaniya, Ermənistan, Atropatenanın) rəsmi dövlət dili olmuş və bu dilin yazısı üçün arami (suryani) əlifbasından istifadə edilmişdir. Parfiya sikkələrinin üzərindəki yazılar da məhz eyni əifba ilə yzılmışdır. Sonrakı əsrlərdə Sasanilər həmin əlifbanı parfiyalılardan cüzi fərqlə əxz etmişlər (28.148-149). Təsadüfi deyil ki, Maninin yaratdığı yeni əlifba-manixey əlifbası da öz qaynağını məhz bu əlifbadan (arami) alır (28.166). Parfiya və orta fars, yəni fars-Pəhləvi dillərini və yazı sistemlərini eyniləşdirən İ. Fridrixə etiraz edən İ.M.Dyakonov onun "Yazı tarixi" kitabına yazdığı şərhlərdə parfiyaların və farsların guya qohum olduqlarını təsdiqləsə də bildirir ki, Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|