MahirəNərimanqızı
Yüklə 4,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi – II Elmi toplu 65 TalıĢ, Zəncan və Sultaniyə torpaqları Səfəvilərdə qalmıĢdır. Sonrakı tarixi dövrlərdə də sərhəd dəyiĢikliyinin yaratdığı gərginlik Səfəvi- Osmanlı qarĢıdurmasının səngiməsinə imkan verməmiĢ və əslində, bu iki imperiya arasında müharibə vəziyyəti XVII əsrin birinci yarısınadək davam etmiĢdir. 1612-ci il Sərab və 1639-cu il Qəsri- ġirin sülhünün Ģərtlərinə görə, bu iki imperiya arasında müvəqqəti etimad mühiti yaransa da, o, XVIII əsrin əvvəllərində yenidən pozulmuĢdur.
Əsərdə həmin dövrün geosiyasi reallıqları, xüsusilə də 1700-1721-ci illərdə Skandinaviya ölkələri ilə ġimal müharibəsindən qalib çıxan Rusiyanın Xəzərsahili ərazilərə iddiaları və onun Osmanlı dövlətinin regional maraqları ilə həm toqquĢması, həm də kəsiĢməsi, habelə bu reallıqlar fonunda Səfəvi dövlətinin daha da zəifləməsi gerçəkliyi kifayət qədər dərin və ətraflı tədqiq olunmuĢdur.
Burada müəllif xüsusi olaraq diqqəti Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində mühüm iz buraxmıĢ 1724-cü ildə Osmanlı və Rusiya arasında imzalanmıĢ Ġstanbul və 1735-ci ildə Səfəvilər dövləti ilə Rusiya arsında bağlanmıĢ Gəncə müqavilələrinə cəlb edir. Birinci müqaviləyə görə, Türkiyə Səfəvi Ģahlarının ―Rusiyaya güzəĢt etdiyi Xəzərsahili‖ ġimali Azərbaycan torpaqlarının yeni statusunu təsdiq etdi. Bunun əvəzində isə Rusiya ġirvan istisna olmaqla, Səfəvilərə məxsus digər Qərbi Azərbaycan ərazilərinin və Cənubi Qafqazın bir hissəsinin (Azərbaycanlılar yaĢayan Borçalı və digər vilayətlərin, Batumun, Krımın və s. Osmanlı dövləti tərəfindən tutulmasına etiraz etməyəcəyinə təminat verdi.
Uzağa gedən geosiyasi nəticələrə səbəb olacaq həmin hadisələrin dərin analizini aparan müəllif aĢağıdakı qənaətini belə ifadə edir:"Rusiya və Osmanlı dövlətləri bir qisim Azərbaycan ərazilərini www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi – II Elmi toplu
66
öz aralarında bölüĢmək barədə razılığa gəldilər ki, bu da, bir tərəfdən, Azərbaycanın siyasi coğrafiyasında və geosiyasi xəritəsində yeni dəyiĢiklik əmələ gətirdi, digər tərəfdənsə, bölgədə tamamilə yeni geosiyasi vəziyət yaratdı". Əsərdə həmin vəziyyətin məzmununu müəllif ―Bakı‖ və ―Azərbaycan‖ ifadələrini öz istilası altında olan ġimali Azərbaycan torpaqlarına aid edərək bu torpaqlara rus əyaləti kimi baxmağa baĢladılar‖ cümləsi ilə lakonik Ģəkildə ifadə edə bilmiĢdir.
Hadisələrin sonrakı gediĢi göstərdi ki, strateji əhəmiyyətli tarixi Azərbaycan torpaqları uğrunda regional güclər olan Rusiya, Türkiyə və Ġranın mübarizəsi XIX əsrin birinci və ikinci onilliyində yeni və həlledici mərhələyə daxil olmuĢdur. Rusiya-Ġran, Rusiya-Türkiyə və Türkiyə-Ġran arasında aparılan qanlı müharibələr nəticəsində Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda büsbütün yeni geosiyasi Ģərait formalaĢmıĢdır. Əsərdə bu dövrün geosiyasi mənzərəsini təsvir və təhlil edən professor Əli Həsənov 1804-1813-cü və 1826-1828-ci illərdəki Rusiya-Ġran, 1806-1812-ci və 1828-1829-cu illərdəki Rusiya-Türkiyə müharibələri nəticəsində Səfəvi imperiyasının bir yerə topladığı Azərbaycan ərazilərinin 3 yerə bölüĢdürüldüyünü, lakin bu reallıq fonunda da belə, Azərbaycanın uzun tarixi dövr ərzində böyük dövlətlərin arasında maraqların toqquĢduğu əsas geosiyasi məkan olaraq qaldığını və geosiyasi ədəbiyyatda ―ġimali Azərbaycan‖, ―Cənubi Azərbaycan‖, ―Qərbi Azərbaycan‖ və s. ifadələrin yarandığını xüsusi olaraq vurğulayır.
Yuxarıda qeyd edilən dərin geosiyasi proseslərə qiymət verən Əli Həsənov mövcud reallıqlar fonunda Azərbaycanın Cənub, ġimal və Qərb qonĢularının inkiĢaf istiqamətləri və onun səviyyəsi, habelə azərbaycanlıların milli kimliyinin formalaĢması gerçəkliyi ilə bağlı olduqca maraqlı və diqqətçəkən mülahizələr irəli sürmüĢdür. Müəllif yazır: ―Avropa dövlətlərindən mədəni inkiĢafına görə geri
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi – II Elmi toplu 67 qalsa da, o dövrdə Rusiya imperiyası Ġrandan və Osmanlıdan daha sürətlə inkiĢaf edirdi. Odur ki, onun tərkibinə keçən ġimali Azərbaycan və Qərbi Azərbaycanın bir hissəsi rus dili və mədəniyyəti vasitəsilə yavaĢ-yavaĢ özünün məxsusi təhsilini, elm və mədəniyyətini inkiĢaf etdirməyə baĢladı. Düzdür, çarizm bu ―maarifçilik siyasəti‖ni öz müstəmləkəçilik fəaliyyəti ilə çətinləĢdirərək, nə qədər azərbaycanlılar arasında ruslaĢdırma siyasətini həyata keçirsə də, tam fərqli etnik və dini mənsubiyyətə malik azərbaycanlıları imperiya içərisində assimilyasiya etdirə bilmədi...
Cənubi Azərbaycanı öz tərkibində saxlayan Ġranda və Qərbi Azərbaycanın bir hissəsini özünə birləĢdirən Osmanlıda isə Azərbaycan xalqının milli inkiĢafı ayrıca bir xətt üzrə davam etdirilmədi. Ġranda bu proses Ģiə məzhəbli ümumislam, Osmanlı ərazisində dil birliyinə söykənən ümumtürk çərçivəsinə salınaraq dayandırıldı. Bu ölkələrin heç birində azərbaycanlılar üçün məxsusi milli tədris müəssisələri, mətbuat, dini ibadət və mədəniyyət ocaqları yaradılmadı, əksinə, onlara qarĢı güclü assimilyasiya siyasəti həyata keçirilməyə baĢlandı‖.
Əsərdə çarizmin yuxarıda qeyd edilən müsbət cəhətləri ilə yanaĢı, azərbaycanlılar üçün yaratdığı ciddi siyasi problemlərlə də bağlı analizlər aparılmıĢdır. Müəllif haqlı olaraq qeyd edir ki, iĢğal etdiyi əraziləri imperiya ilə daha sıx bağlamaq üçün Cənubi Qafqazın ―daha etibarlı ünsürləri‖ ilə Azərbaycanın demoqrafik vəziyyətini dəyiĢməyə baĢladı. Regiona ruslar, almanlar, polyaklar, xüsusən, ermənilər köçürülməyə baĢlandı. Bu məsələyə toxunan müəllif qeyd edir ki, ermənilərin Azərbaycan torpaqlarında yerləĢdirilməsi regiona özü ilə bərabər çoxlu, o cümlədən gələcəkdə baĢ verə biləcək geosiyasi dəyiĢikliklərə zəmin yaradan problemlər də gətirdi. Yüklə 4,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|