MahirəNərimanqızı
Yüklə 4,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi – II Elmi toplu
68
Yuxarıda haqqında bəhs olunan konkret tədqiqat predmeti ilə bağlı araĢdırmalarının yekunu olaraq müəllifin gəldiyi nəticə böyük siyasi çəkiyə, aktuallığa malikdir və olduqca ibrətamizdir: ―ĠĢğalçı müharibələr nəticəsində həyata keçirilən bölüĢdürülmə və ermənilərin yerləĢdirilməsi XIX əsrdə Azərbaycanın geosiyasi vəziyyətində baĢ verən ən ciddi mənfi dəyiĢiklik olub, bütün Azərbaycan xalqının taleyinə və gələcək dövlətinin ərazi quruluĢuna təsir edən amil oldu. Çarizmin regionda həyata keçirdiyi ―parçala və hökm sür‖ siyasəti sonralar bütün Cənubi Qafqaz regionunda qan və müharibələr ilə müĢayiət olunan əsaslı geosiyasi dəyiĢikliklər üçün Ģərait yaratdı‖.
Bu, bir həqiqətdir ki, I Dünya müharibəsinin baĢlanması ilə Qara və Xəzər dənizləri, Cənubi Qafqaz və Anadolu torpaqları uğrunda mübarizənin yeni mərhələsi baĢlanmıĢ oldu. Əli müəllim haqlı olaraq qeyd edir ki, Türkiyə istisna olmaqla, I Dünya müharibəsində iĢtirak edən tərəfləri, əlbəttə, yerli azərbaycanlıların taleyi deyil, daha çox Bakı və onun nefti maraqlandırırdı. Odur ki, indiyədək Yaxın və Orta ġərqdə — Mosul nefti uğrunda müharibədə iĢtirak edən tərəflər arasında geostrateji döyüĢlərə 1918-ci ilin ortalarından etibarən zəngin neft yataqları olan Bakı və Cənubi Qafqazın digər müvafiq əraziləri (məsələn, Bakı-Batum dəmir yolunun keçdiyi rayonlar və s.) uğrunda amansız döyüĢlər əlavə edildi. Müəllif bu döyüĢləri Ģərtləndirən amillərə diqqəti cəlb edərək qeyd edir ki, bunlar ilk növbədə Bakının geosiyasi mövqeyi ilə bağlı idi. BaĢqa sözlə, Bakıya sahib olan ölkə Xəzər üzərində nəzarəti əldə edirdi. Ġkincisi, Xəzər üzərində nəzarəti həyata keçirən ölkə isə həm Cənubi Qafqaz, Orta Asiya, həm də Türküstana gedən yollara açılmıĢ olurdu. Bir sözlə, bütün bu amillərin məcmusu müharibənin gediĢində Cənubi Qafqazda yeni geosiyasi vəziyyətin yaranmasına gətirib çıxardı. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi – II Elmi toplu 69
vəziyyəti müəyyən edən əsas dövlətlərə toxunan müəllif, ilk növbədə, Osmanlı, Almaniya, Avstriya-Macarıstan və düĢdüyü ağır vəziyyətdə çarəsiz qalaraq qeyd edilən dövlətlərlə könülsüz razılaĢan bolĢevik Rusiyasına diqqəti cəlb edir.
Bu reallıqlar fonunda Cənubi Qafqaz dövlətlərinin demokratik federativ respublikada birləĢmək siyasəti onu regionda formalaĢmıĢ olduqca mürəkkəb proseslərin qalibi statusuna yüksəldə bilmədi. Cənubi Qafqaz anarxiya, xaos və millətlərarası qarĢıdurma məngənəsində sıxılırdı. Bu vəziyyətdə Transqafqaz seyminin buraxılması və regionda yeni müstəqil dövlətlərin yaranması tarixi zərurətə çevrilmiĢdi. Əli müəllim bu tarixi zərurətin mahiyyət və məzmununu, onun reallaĢdırılması müxanizmlərini fundamental əsərində olduqca dolgun Ģəkildə ifadə edə bilmiĢdir. Burada ilk növbədə, yuxarıda qeyd olunan məlum siyasi proseslərin məntiqi nəticəsi olaraq Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edilməsi və onun Cənubi Qafqazın geosiyasi vəziyyətinə təsiri ilə bağlı məsələlər elmi təhlillər müstəvisinə çıxarılmıĢdır. Apardığı dərin analitik təhlillərə istinad edərək müəllif bu dövrün unikal dövlətçilik tariximiz ilə bağlı bir sıra mühüm elmi və siyasi nəticələrini irəli sürmüĢdür:
– Azərbaycanın Ģimalı XIX əsrdə Rusiya tərəfindən xanlıqlar formasında iĢğal edilmiĢdirsə, azərbaycanlılar isə Ģirvanlı, gəncəli, bakılı, lənkəranlı, naxçıvanlı və baĢqa adlar altında bu ölkəyə birləĢdirilmiĢdirsə, 1918-ci ildə Azərbaycan vahid bir dövlət, azərbaycanlılar isə vahid bir xalq kimi imperiyanın tərkibindən ayrıldı.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi – II Elmi toplu
70
– Azərbaycan xalqının uzun illər pozulmuĢ vahid dövlətçilik ənənələrinin bərpa edilməsi ilə Cənubi Qafqazda yeni geosiyasi vəziyyət formalaĢdı.
– Azərbaycan təkcə Qafqaza deyil, bütün Yaxın və Orta ġərq regionuna təsir edən ciddi bir faktora çevrildi.
– Azərbaycan Cümhuriyyəti bütün müsəlman xalqlarına müstəmləkə zülmündən azad olmanın, müstəqil dövlət
yaranmasının nümunəsini göstərdi.
– Müstəqil dövlətin yaradılması üçün əlveriĢlı beynəlxalq Ģərait mövcud idi. Osmanlı imperatorluğunun yardımları dövlətin yaradılması üçün mühüm xarici faktor rolunu oynadı.
– Nəhayət, müstəqil dövlətin yaradılması obyektiv tarixi proseslərin və Azərbaycan xalqının uzun illər boyu apardığı istiqlal mübarizəsinin konkret nəticəsi idi.
Kitabda hörmətli Əli müəllim Ararat respublikalarından bəhs edərkən haqlı olaraq qeyd edir ki, Cənubi Qafqazda heç zaman Ermənistan adlı inzibati-siyasi vahid olmamıĢdır. Müəllif fikrini davam etdirərək xüsusi vurğulayır ki, Ermənistan adlı dövlət ilk dəfə olaraq məhz qədim Ġrəvan Ģəhəri mərkəz seçilməklə Azərbaycan torpaqlarında yaradılmıĢdır.Yaradılarkən Ermənistan ərazisi təxminən 9 min kvadratmetr elan edilmiĢdi. Yeni yaradılmıĢ dövlətin hətta paytaxtı yox idi. Ermənilər bu zaman Ġrəvana iddia etmirdilər. Onlar dövlət yaratmaq üçün indiki Türkiyənin bəzi vilayətlərini və paytaxt olaraq Gümrünü istəyirdilər. Həmin torpaqlar və Gümrü o zaman türk ordusunun nəzarəti altında idi. Əsərdə Azərbaycan Milli ġurasının paytaxt olaraq Ġrəvanı Ermənistana güzəĢt etməsinin səbəblərinə də aydınlıq gətirilmiĢdir. Yüklə 4,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|