Mahmudxo‘ja behbudiy publitsistikasida millat va milliyat masalalarining yoritilishi

Bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi – Mahmudxo‗ja Behbudiy publisistik asarlarida millat va milliyat masalalarining yoritilishi muammosini alohida o‗rganishdan iborat.
Bitiruv-malakaviy ishining vazifalari. Ishning maqsadidan kelib chiqib, uning vazifalari quyidagicha belgilab olindi:

• 
  Mahmudxo‗ja Behbudiyning milliy g‗oyaga doir qarashlarini o‗rganish;
  
• 
  adib publitsistikasida Vatan va millat tarixiga munosabat masalasining yoritilishini o‗rganish;
  
• 
  ulug‗ ma'rifatparvarning milliyat asoslariga doir qarashlarini, millatning o‗sha davrdagi ahvoli, muammolari, istiqboli singari mavzularni publisistik asarlari misolida tahlil etish;
  
• 
  millatni taraqqiyotdan ortda qoldirayotgan illatlar tanqidi Behbudiy publitsistikasida qanday namoyon bo‗lganini o‗rganish;
  
• 
  adibning ijtimoiy-siyosiy publitsistikasida millat manfaatlarining ifodalanishi masalasini o‗rganish;
  
• 
  mavzu yuzasidan o‗rganilgan materiallar asosida umumlashma xulosalar chiqarish.
  

Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi, o‗z oldiga qo‗ygan maqsad va vazifalardan kelib chiqib kirish, har biri ikki faslni o‗z ichiga olgan ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‗yxatidan tarkib topgan.

I BOB. BEHBUDIY PUBLITSISTIKASIDA VATAN MILLIY G‘OYA VA MILLAT TARIXI MASALALARINING YORITILISHI

1. 
   Adibning milliy g‘oyaga doir qarashlari
   

O‗tgan asr boshidagi milliy uyg‗onish harakatini Mahmudxo‗ja Behbudiy faoliyatidan ayri tasavvur etib bo‗lmaydi. Jadidshunos Begali Qosimovning ta'kidlashicha: ―Mahmudxo‗ja Behbudiy XX asr bo‗sag‗asidagi Turkistonning orzu-armonlaridan biri sifatida maydonga keldi. U o‗z davrining ijtimoiy-siyosiy harakatlarida faol qatnashgan eng yirik namoyandasi, yangi zamon o‗zbek madaniyatining asoschisi edi. Turkiston jadidlarining tan olingan rahnamosi. Mustaqil jumhuriyat g‗oyasining yalovbardori, yangi maktab g‗oyasining nazariyotchisi va amaliyotchisi, o‗zbek dramachiligini boshlab bergan birinchi dramaturg, teatrchi, noshir, jurnalist edi‖¹¹. Buni ulug‗ millatparvarning zamondoshlari ham e'tirof etgani ma'lum. ―Siyosiy, ijtimoiy faoliyati va bilimining kengligi jihatidan Turkistonning o‗sha vaqtdagi jadidlaridan unga teng keladigani yo‗q deb o‗ylayman‖¹². Mashhur davlat arbobi Fayzulla Xo‗jaevning Behbudiy haqidagi bu so‗zlarida zarracha mubolag‗a yo‗q. Zero, ―Mahmudxo‗ja Behbudiy siyosatshunos va publisist, adib va pedagog, noshir va jurnalist sifatida keng qamrovli faoliyat olib bordi. Har bir ishida bosh mezon millat va milliyat masalalari bo‗ldi‖¹³.
1913 yildan Behbudiy matbuot ishlari bilan shug‗ullanadi. Apreldan
―Samarqand‖ gazetasini chiqaradi. Gazeta turkiy va forsiy tillarda, haftada ikki marta, dastlab ikki, so‗ng to‗rt sahifada chop etilgan. 45 ta sonidan keyin moddiy tanqislik tufayli chiqishi to‗xtagan. O‗sha yilning 20 avgustidan u ―Oyna‖ jurnalini chiqara boshlaydi. Mahmudxo‗ja Behbudiy matbuotda publisistik maqolalari bilan muntazam chiqish qila boshlaydi. Uning maqolalarida zamonasining o‗tkir ijtimoiy-siyosiy muammolari ko‗tarilgani ma'lum.





¹¹ Қосимов Б. Карвонбоши. – Маҳмудхўжа Беҳбудий. Танланган асарлар. – Т.: ―Маънавият‖, 2006, 5-бет.
¹² Хўжаев Ф. Танланган асарлар. Уч томлик. I т. – Т., 1970, 57-бет.
¹³ Жабборов Н. Маърифат надир. – Т.: ―Маънавият‖, 2010, 84-бет.
Millat va milliyat masalalariga doir qarashlari uning ―Kitobi muntaxabi jug‗rofiyai umumiy va namunai jug‗rofiya‖ darsligida, ―Duma va Turkiston musulmonlari‖, ―Xayr ul-umuri avsatuho‖, ―Muhtaram samarqandiylarg‗a xolisona arz‖ va shu kabi maqolalarida ifodasini topgan. Ma'rifatparvar jadidlar ongida yetilib kelgan milliy g‗oya Mahmudxo‗ja Behbudiy publitsistikasida ham yetakchi o‗rin tutadi.
Mahmudxo‗ja Behbudiyning ustozi Ismoilbek Gasprinskiy 1895 yilda yozgan maqolalaridan birini ―G‗oya‖ deb atagan edi. Uning fikricha, ―Xalqlar hayotidagi barcha buyuk voqealarning tag-zaminida u yoki bu g‗oya yotadi. Eng ulug‗ kashfiyotlar, avvalo, ular haqidagi orzu-niyatlardan boshlangan.
Islom g‗oyalari yarim dunyoni bir hovuch arablar atrofiga birlashtirdi. Moskva atrofiga birlashuv g‗oyasi qudratli Rossiyani maydonga keltirdi. Tenglik va ozodlik g‗oyasi fransuzlar mavqyeini yevropada sarbaland qildi.
G‗oyasizlik-chi! Millatni zaiflashtiruvchi, turg‗unlikka – tanazzulga olib boruvchi mana shu g‗oyasizlik, maqsadsizlikdir.
Tarix necha martalab aqlu iste'dodiga guvoh bo‗lgan Sharq xalqlari nega bunday zalolatga botdi? Necha yuz million xitoylar, hindlar so‗nggi ming yil davomida o‗zlarini ko‗rsata olmay, nega boshqalar yetoviga tushib qoldilar? Sababi – g‗oyasizlik, deb tushuntiradi muallif.
Shundan keyin u Rusiya qo‗l ostidagi musulmonlar hayotiga o‗tadi.
―Taassufki, Rusiyaning musulmon jamiyatida asl va chinakam g‗oya, orzu yo‗q, – deb yozadi muallif. – Ular yolg‗iz shu kunning, shu daqiqaning manfaati, shu birgina qorinni to‗qlab olish manfaati bilan yashaydilar va hozirgidan bir necha marta yaxshiroq ishlamoq va yashamoq mumkinligini bilmaydilar. Bizda tushni ta'bir qiluvchi risolalar, gul va bulbul haqidagi qo‗shiqlar, o‗zi bir qarich, soqoli qirq qarich polvon haqidagi kitoblar ko‗p, ammo miyamizni qoplab olgan jaholatni tarqatguvchi, ahvolimizni tushuntirib berguvchi, taraqqiyot xususida, kelajak xususida o‗ylashga, ilgariga intilishga majbur etadigan biror kitob yo‗q. Shunday ekan, maorifga, taraqqiyotga intilishni o‗z oldimizga vazifa va orzu qilib qo‗ymoq kerak emasmi?!‖
Shu g‗oya bilan ish tutilsa, milatning jonlanishiga, ma'rifatli avlod shakllanib hayotning go‗zallashishiga Ismoilbek dil-dildan ishonadi. Bugina emas, uni hayot-mamot masalasi deb biladi. Millatning milliy, diniy, insoniy huquqlarini muhofaza qilishda birinchi vosita deb hisoblaydi.
Bu masala Mahmudxo‗ja Behbudiy asarlarida ham yetakchi o‗rin tutadi.
―Bir millatning quvvat va matonati uning saodati va farog‗ati ahlining oz-ko‗pligi bilan emas, a'zolaridagi madaniyat va taraqqiyotga omil hayotiy xususiyatlarining darajasi bilan o‗lchanadi‖, – deb yozadi Mahmudxo‗ja Behbudiy ―Xayrul umuri avsatuho‖ maqolasida. – Ilm-hunar g‗ayrat va mehnat bilan qo‗lga kiradi. G‗ayrat va mehnat esa ilmu hunar tufayli samara beradi. Bular o‗zaro bog‗liq tushunchalardir. Qavmining ko‗pchiligi jisman sog‗ bo‗lib, ilmu hunardan bebahra qolishi va hayoti parishon bo‗lib, o‗zini himoya qilmoqdan ojiz holga tushishi mumkin. Ilm-ma'rifatda quvvatli yevropa millatlarining sog‗lom Afrikani asoratga olishlari bejiz emas‖¹⁴.
Xo‗sh, buning oldini olish uchun nima qilish kerak? Ma'rifatga ehtiyoj, ilm-fanni egallash g‗oyasi millatning ko‗pchiligi tomonidan anglanishi kerak. Darhaqiqat, jadidlarimiz olib borgan barcha ishlar– matbuotning yo‗lga qo‗yilishi,
―usuli jadid‖ maktabi nazariyasi va amaliyoti, teatrchilik hamma-hammasi shunga xizmat qildirildi. Professor Begali Qosimovning yozishicha: ―Har bir g‗oyaning milliy g‗oyaga aylanishi, jadidlarimiz fikricha ikki shartni taqozo etadi:

1. 
   G‗oya millatning tub, asl ehtiyojlaridan, turish-turmushidan, asriy an'analaridan, o‗zligidan va, tabiiyki, imkoniyatidan kelib chiqmog‗i lozim.
   
2. 
   Mazkur g‗oya millat tomonidan anglanishi, his qilinishi, boshqacha aytganda, ongiga joylashib, yuragidagi o‗tga aylanmog‗i, so‗ngsiz ishtiyoq hosil qilmog‗i kerak.
   

Tabiiyki, har bir millat taraqqiy topmog‗i uchun jahon ilm-fani yangiliklaridan, umuminsoniy g‗oyalardan foydalanmog‗i zarur. Lekin muhim bir shart bilan. Bu fikr-g‗oyalar millatning qalbi va ongidan o‗tmog‗i,
―milliylashmog‗i‖ kerak. Shundagina u millat yo‗lida xizmat qila oladi.





¹⁴ Маҳмудхўжа Беҳбудий. Танланган асарлар. – Т.: ―Маънавият‖, 2006, 148-бет.
Bunda buyuk mas'uliyat ziyoli zimmasiga tushadi. Chunki millat ehtiyojini dil-dildan anglovchi va oldinga boshlovchi ziyoli sinfidir. Buning uchun esa, o‗sha ziyolining o‗zi ―milliy axloq va tarbiya egasi‖ bo‗lmog‗i kerak. Bu oson ish emas‖¹⁵.
Ismoilbek Gasprinskiy nashr ettirgan ―Tarjimon‖ gazetasi 1884 yilda yozgan edi: ―Agar bizim oramizda yaxshi odamlar bo‗lsalar, boshlab maktab muallimlaridirlar. Agar bizda foydali odamlar bo‗lsalar, bular ham ulardir. Agar oramizda o‗ziga hyech bir hurmat, maqtov, shuhrat talab etmay, butun g‗ayratini o‗quv-tarbiya ishiga, haqiqat yo‗liga sarf etgan kishilar bo‗lsalar, bular ham muallimlardir...
Sharaf sizga, muhtaram o‗qituvchilar! Sizning fidoyi mehnatingiz qadriga yetmaganimiz uchun, sizni faqirlikda, muhtojlikda qoldirganimiz uchun bizlarni, o‗qitgan bolalaringizning otalarini kechiringiz.
Tarixiy taraqqiyot har bir zamonda har bir millat va uning ziyolilari oldiga o‗z muammolarini ko‗ndalang qo‗yadi. Shu ma'noda, o‗tgan asr va yangi yuzyillik o‗rtasida muayyan mutanosiblikni kuzatish mumkin.
Millat va milliyat masalasiga shu qadar ahamiyat bergan jadidlarimiz millatning o‗zlari yashagan davrdagi ahvolini isloh qilish, uni uyg‗otish, taraqqiy etgan millatlar darajasiga olib chiqish kabi dolzarb muammolarga ham befarq bo‗la olmas edi. Mahmudxo‗ja Behbudiyning ―Bizni kemirguvchi illatlar‖, ―Muhtaram yoshlarg‗a murojaat‖, ―A'molimiz yoinki murodimiz‖, ―Ikki emas, to‗rt til lozim‖,
―Til masalasi‖ kabi maqolalarida davrning benihoya o‗tkir muammolari va bu muammolarning muolajasi masalasiga alohida e'tibor berilgani sababi shunda.
―Bizni kemirguvchi illatlar‖ maqolasi mana bunday so‗zlar bilan boshlanadi: ―Bizni kemirguvchi illatlar deganda zaxmu maraznimu gumon etursiz? Yoinki, sil, sil-ar-riyau (o‗pka sili), maxavliknimu dersiz? Yo‗q, andan ham yamonroq va andan ham jonxarosh, beg‗oya, xonavayron va g‗arib etguvchi bir



¹⁵ Қосимов Б. Миллий уйғониш: жасорат, маърифат, фидойилик. – Т.: ―Маънавият‖, 2002, 67-бет.
dard, biz — turkistoniylarni... inqirozg‗a va tahlikag‗a va jahannamg‗a yumalataturgon to‗y, aza ismindagi ikki qattol dushmanni derman‖¹⁶.
Behbudiy millat farzandlari aziz vaqtlarini Vatan va millatni taraqqiy ettirishga, yuksaltirishga sabab bo‗luvchi zarur ishlarga emas, to‗y, aza va boshqa shu kabi turli marosimlarga, har xil tadbirlarga sarflayotganidan afsuslanadi.
―Ko‗pkari va uloq chopmoqlik odati mal'unonasig‗a har viloyatdan har sana yuzlar ila kishi oxiratg‗a ko‗char, na qadar kishi ma'yub va majruh bo‗lar, – deya kuyinib yozadi u, – ko‗p kishilar sayr va ko‗pkari shumligi ila ishdan va ziroat vaqtidan qolar... O‗n-yigirma chaqirimg‗a to‗y bo‗ldimi, har kim ishini, dehqonchiligini qo‗yub, otlanib ko‗pkariga ketar. Dehqon uchun oltindan aziz vaqt favt bo‗ldi- ketdi. Ekin birgina kun keyin sepilgan uchun yog‗inga qolib, ba'zi xirmonlar chirib ketar‖.
Behbudiy yahudiylarning vaqtni tejash maqsadida o‗likni hatto kechasi ko‗mishi haqida yozib, har bir daqiqani ogohlikda o‗tkazishga, Vatan va millat manfaati yo‗lida sarflashga da'vat etadi.
Zinhor-bazinhor bu fikrlardan Behbudiy to‗y va aza marosimlariga qarshi bo‗lgan ekan, degan xulosaga kelmaslik kerak. U to‗yga ham, azaga ham qarshi bo‗lgan emas. Ulug‗ ma'rifatparvar isrofgarchilikni, dabdababozlikni qoralagan, xolos. Bunga uning quyidagi fikrlari dalil bo‗la oladi: ―Bizg‗a lozimki, to‗y va ta'ziyalarni kichik qilib va holimizcha harakatda bo‗lub, kelar zamonimizni o‗ylayluk... To‗y va ta'ziyag‗a sarf qilinadurg‗on oqchalarimizni biz — turoniylar, ilm va din yo‗lig‗a sarf etsak, ovrupoyilardek taraqqiy etarmiz va o‗zimiz-da, dinimiz-da obro‗y va rivoj topar‖.
Ko‗rinib turibdiki, allomaning ushbu fikrlari yagona maqsad – Vatan va millat manfaatiga qaratilgan.
Mahmudxo‗ja Behbudiy uchun milliy g‗oya – millatni taraqqiyotga olib chiqish g‗oyasi edi. Buning uchun birinchi navbatda zamonaviy tafakkurga ega yangi avlodni tarbiyalab yetishtirish zarur edi. Adib ―Ta'mini istiqbol‖ deb nomlangan maqolasida bu boradagi qarashlarini quyidagicha ifodalaydi: ―Ulumi



¹⁶ Маҳмудхўжа Беҳбудий. Танланган асарлар. – Т.: ―Маънавият‖, 2006, 191-бет.
diniya va arabiya ila birga ulumi va fununi jadidai zamoniya va adabiyot Rusiya tahsili bizlarg‗a lozim va to‗rt tur ilmsiz insonlardek yashamog‗imiz darajai imkoniyadin xorijdir... Ulumi diniya va arabiyani Misr ul-Qohira va Hijoz tartibidek, lisoni forsiy va turkiyning usuli jadida tartibidek o‗z maktab va madrasalarimizg‗a va fununi zamoniya va adabiyoti Rusiyani rus madrasalarida o‗qimoq kerak‖, deb yozadi. Ya'ni millat yoshlarining zamon ilmini egallashi uchun adib diniy va arabiy ilmlarning o‗zigina yetarli emasligini, zamonaviy ilmlarni va rus adabiyotini ham o‗rganish hayotiy ehtiyoj ekanligini alohida ta'kidlaydi.
Mahmudxo‗ja Behbudiy Turkistonning ijtimoiy ehtiyojlarini hisobga olib, publisistik asarlarida o‗lkaning tubjoy aholisi uchun ikki toifa mutaxassis kerak, degan fikrni ilgari suradi. Bu g‗oya uning ―Padarkush‖ dramasida ham ziyoli tilidan bayon qilingan. Jumladan, u mana bunday deydi: ―Biz musulmonlarga, alalxusus, bu zamonda ikki sinf ulamo kerakdur: biri olimi diniy; digari olimi zamoniy. Olimi diniy: imom xatib, muddaris, muallim, qozi, mufti bo‗lub, xaloyiqni(ng) diniy va axloqiy ishlarini boshqarar, bu sinfga kiraturgon talabalar, avvalo, Turkistonda va Buxoroda ilmi diniy va arabiy va bir oz ruscha o‗qub, so‗ngra Makka, Madina, Misr va Istanbulga borib, ulumi diniyyani xatm qilsalar kerak... Olimi zamoniy bo‗lmaq uchun bolalarni(ng), avvalo, musulmoniy xat va savodini chiqarub, zaruriyati diniya va o‗z millatimiz tilini bildurgandan so‗ngra hukumatimizni(ng) nizomiy maktablariga bermoq kerakdur, ya'ni gimnaziya va shahar maktablarini o‗qub tamom qilganlaridan so‗ng Peterburg, Maskov dorilfununlariga yuborib, do‗qturlik, zakunchilik, injenerlik, sudyalik, ilmi tijorat, ilmi ziroat, ilmi iqtisod, ilmi hikmat, muallimlik va boshqa ilmlarni o‗qutmoq lozimdur... Shul tariqa o‗qugan musulmon bolalarini Farangiston, Amrika va Istanbul dorilfununlarig‗a tajriba uchun yubormaq kerakdur‖.
Behbudiyning bu fikri publisistik asarlarida, asosan, xat-savodli kishilarga mo‗ljallab yozilgan bo‗lsa, dramadagi ziyoli tilidan butun aholiga qarata aytilgan edi. Behbudiy zamonaviy mutaxassislarni xorijdagi dorilfununlarda tayyorlash kerak, degan fikrni ilgari surganining boisi shu ediki, Turkistonda o‗sha payt
mavjud oliy o‗quv dargohi sanalgan madrasalar isloh qilinmagani uchun zamona talablariga javob beradigan kadrlar tayyorlay olmas edi.
Mahmudxo‗ja Behbudiy millat taraqqiysi g‗oyasini ilgari surar ekan, Turkiston va unda yashayotgan xalqlarning boy madaniy o‗tmishi bilan faxrlandi, betakror osori atiqalari, ya'ni tarixiy-madaniy yodgorliklarini ko‗rib iftixor qildi, buyuk allomalari dunyo ilmlari xazinasiga qanday bebaho hissa qo‗shganligini katta g‗urur ila yozdi. Uning ―Samarqand‖ gazetasi, ―Oyna‖ jurnalida bosilgan ushbu mavzudagi maqolalarida, geografiya va islom tarixiga oid kitoblarida bu tuyg‗u yorqin aks etgan. Bugina emas, u butun musulmon olamida san'at, madaniyatga oid benazir obidalarni ko‗rganda, zavqini, hayratini yashirib o‗tirmadi. Publisistning ―Sayohat xotiralari‖ yo‗l ocherkini o‗qigan kishi bunday hislarning yolqinlarini sezishi mumkin. Aksincha, dunyoning qaysi burchagida bo‗lmasin, hamyurtlari ―turkistonlik‖ degan nomga noloyiq ish qilayotganini ko‗rsa, osori atiqalarning qarovsiz holda yotgani yoki buzilayotganiga ko‗z tushsa, bebaho madaniy va ilmiy xazinalarimizga kishilarning loqayd qaraganini sezsa, u juda qattiq iztirob bilan yozdi.
Behbudiy yaxshi ma'nodagi «millatchi», to‗g‗rirog‗i, «milliyatchi» edi. u hyech qachon o‗z millatini boshqa bir millatga qarshi qo‗ymagan, aksincha, dunyodagi barcha millatlarga, shu jumladan, Rus va Ovrupo millatlariga mehr va muhabbat bilan qaragan keng fikrli ma'rifatchi edi. U tilni, shu jumladan, Ovrupo tillarini ilm-fan kaliti deb hisobladi. «Ikki emas, to‗rt til lozim» deb chiqdi. Buyuk ma'rifatparvar har bir turkistonli o‗z ona tilidan tashqari fors, arab, rus, hatto fransuz tilini bilmog‗i kerak, aks holda dunyo bilan barobar yashab bo‗lmaydi degan fikrda edi.
Mutafakkirning ―Ikki emas, to‗rt til lozim‖ maqolasida turkistonliklar ijtimoiy turmush sharoitlariga ko‗ra to‗rt tilni bilishlari lozimligi dalillar bilan isbotlangan. O‗zbeklar ona tillari o‗zbekchani, mumtoz adabiyot tili bo‗lgan forschani, madrasa tili bo‗lgan arabchani, davlat tili – rus tilini bilsalar, ijtimoiy munosabatlarda, ilmiy va adabiy adabiyotlarni o‗rganishda, umuman, turmushda qiynalmaydilar. Xuddi shu kabi tojiklar ham ona tillari – tojikchani bilganlari
holda, yangi adabiyot va matbuot ko‗p nashr etilayotgan turkiy (o‗zbek) tilni, madrasa tili – arabcha va davlat tili – ruschani bilishlari lozim.
―O‗quvchilarga yordam kerak‖ sarlavhali maqolasida Mahmudxo‗ja Behbudiy turkistonlik yoshlarning o‗z yurtlarida, ichki Rossiyada hamda xorijiy mamlakatlarda dunyoviy va diniy ilm olishlari uchun millatning moddiy jihatdan ko‗magini uyushtirish masalasini ko‗targan. Muallif yoshlarimiz zamona talablariga muvofiq ilm olar ekan, buning natijasida millat naf ko‗radi, har jihatdan rivoj topadi, deydi. ―... Bizga muvofiqi zamona odamlar kerak, – deb yozadi Behbudiy,–- ya'ni musulmon do‗qtur, musulmon muhandis, musulmon zakunchi, tijoratxonalarda musulmon ―agent‖ ishboshilar, podshohlik mahkamalarida musulmon ma'murlari, musulmon sudyalari, notarus, bonklarda musulmon sarkorlari kerakdir...
Biz xohlasakki, o‗zimizni boshqalarning madaniy va iqtisodiy yutulishidan saqlanilsa, yuqorida aytulgon kishilarni hozirlab, ya'ni olimi zamoniy tayyorlamoqimiz kerakdur. Digar tarafdan zamonadan xabardor olimi diniy yetishtirmoq uchun-da sa'y va g‗ayrat etish-da lozimdur‖. Muallif ―lozim, lozim‖ degan bilan ish bitmaydi. Bu ―lozim‖larga konkret yondashish kerak, degan fikrni bildiradi. ―Maktab va madrasalarning usuli ta'limini isloh etmoq kerakligi, – fikrini davom ettiradi u, – ko‗zi ochiq kishilarga ma'lumdur. Ammo bu islohotni kim ijro etar? Ruscha o‗qumoq lozim. Kim o‗qutar? Zamoncha ilmi diniy va zamoniy kerak. Oni o‗zi bo‗lurmi?‖ Muallif zamonaviy ilm o‗rganmoqning, xorijga borib, dunyoviy ilm-fan yuzasidan tahsil olmoqning bid'at emasligini, aksincha, payg‗ambarimiz aytganlaridek ish tutish ekanligini isbotlab beradi. Maqolasining xotimasida muallif yoshlarga ilm fan o‗rgatmoq bugun millatning vazifasi, degan xulosa chiqaradi. ―Zamonaviy odamlar yetushturmoq uchun hukumat maktablariga, maktablarni islohi uchun O‗renburg, Qozon, Qrim, Kavkaz va Istanbul maktablarig‗a, madrasalarni islohi uchun Makka, Madina va Misrg‗a talaba yubormoq kerakdur. Va har bir shogird uchun har sana 300 so‗mdan 600 so‗mgacha aqcha lozim, Va bu shogirdlarni muddati tahsili to‗rt yildan o‗n ikki yilgacha bo‗lur. Bu kundan harakat qilinsa, to‗rt-besh yildan so‗ngra natijasi
ma'lum bo‗lur. ―O‗quvchilarga yordam jamiyati‖ ochmoq, yoshlarni himmati va hamiyatig‗a mavqufdur. Hukumat ham bu ishga yaxshi ko‗z ila qaraydur. Yoshlardan himmat va g‗ayrat, boylardan shafqat va marhamat kerak‖.
Mahmudxo‗ja Behbudiyning ―Til masalasi‖ (―Oyna‖ jurnali, 1915, 11-12- sonlar) maqolasi Turkistonda turk tilini soflashtirish mavzuiga bag‗ishlangan maqolalarga, birinchi galda ―Sadoi Turkiston‖dagi chiqishlarga munosabat tarzida e'lon qilingan. Muallif yozadi: ―Tilimizdan forsiy va arabiyni quvayluq‖ – bu gap yengil orzu, ammo ijrosi mumkin emas orzulardandir‖. Negaki, ―Toshkand‖,
―Xo‗qand‖ va boshqa minglar ila jug‗rofiyoviy ismlarni rajoli tarixiya va yoinki tarixiy voqyealarni mahalliy va mashhur odamlarni va oy ham yili, kuni va
...larigacha tag‗yir berib, turkiy ismlar toqib, alarg‗a yangi lug‗atlar tayyorlab, yangidan tadvin etmoq lozim kelur‖. Forscha va arabcha so‗zlar o‗rniga qadimgi turkiy so‗zlarni tiklash mushkullik tug‗diradi, ―Hamda ming yil avvalgi tilg‗a qaytmoq qonuni tabiatga muxolifdur. Chunki moziyga ruju' mumkin yo‗q. Begona tildan so‗z olmoqdan qutulgan til yo‗qdur ... Xulosa fikrimiz shuki, yalg‗uz turkcha so‗ylamak va yozmoq abadan mumkin yo‗q. Baqadri imkon arabiy va forsiyni oz yozayluq‖.
Behbudiy millat ravnaqi uchun universitetlar lozimligini dil-dildan his qildi. 1918 yilda Toshkentda ochilgan Turkiston musulmon dorulfununini chin yurakdan tabrik etdi. O‗sha yili Samarqandda uning sho‗basini ochib, bugungi Milliy universitetimizning maydonga kelishida o‗zining munosib hissasini qo‗shdi.
Jadidchilikning bosh g‗oyalaridan biri millatni uyg‗otmoq, uni yangi turmushga tayyorlamoq edi. Bu degani jaholat va nodonlikka, xurofot va bid'atga qarshi kurashmoq edi. So‗nggi to‗rt asrlik tanazzul va ayniqsa, rus istilosi tufayli o‗zining zakiylik, shijoatlilik, tirishqoqlik, topag‗onlik, ahillik, mehnatsevarlik, xushaxloqlik, ayniqsa, erk va bilimga chanqoqlik kabi asliy xususiyalarini yo‗qotib, o‗z-o‗zini mahv etib borayotgan millatni uyg‗otish, unga o‗zligini anglatish kerak edi.Uni kundan-kun xor va zalil qilayotgan «kim o‗zarga» to‗ylardan, aqidaparstlikdan, «madaniyat» niqobi ostida kirib kelayotgan
«vahshiylik»dan saqlamoq kerak edi. U o‗zining butun ongli faoliyatini shunga
qaratdi. Shu yo‗lda qurbon bo‗ldi. Lekin jisman mahv etilgan bo‗lsa-da, uning nomi Millatning nurli istiqboli yo‗lidagi beqiyos xizmatlari bugungi va kelajak avlodlar qalbida mangu yashayajakdir.
Umuman, Mahmudxo‗ja Behbudiy publisistik asarlarida milliy g‗oya – millatga o‗zligini anglatish, uni taraqqiy etgan xalqlar darajasiga yuksaltirish masalasiga alohida e'tibor qaratildi. Vatan va millat taraqqiyotiga to‗siq bo‗layotgan illatlar qattiq tanqid qilindi. Zamon talablaridan kelib chiqib, millat hayotining barcha jabhalarini isloh qilish masalasi kun tartibiga qo‗yildi.

2.