Mahmudxo‘ja behbudiy publitsistikasida millat va milliyat masalalarining yoritilishi

II BOB. BeHBUDIY IJTIMOIY-SIYoSIY PUBLITSISTIKASIDA MILLIYaT MASALALARI

1. 
   Behbudiy milliyat asoslari haqida
   

Mahmudxo‗ja Behbudiyning ―millat‖ va ―milliylik‖ haqidagi fikrlarini tahlil qilishdan oldin bu tushunchalarni mutafakkir jadidlar qanday talqin etganligi masalasiga to‗xtalib o‗tish zarurati seziladi. Professor Begali Qosimov bu haqda fikr yuritar ekan, Ozarbayjondagi ―Mulla Nasriddin‖ jurnalining muharriri,
―O‗liklar‖ dramasi bilan Toshkentning ―Kolizey‖ida mahalliy xalqni larzaga solgan Jalil Mamadqulizodaning ―Millat‖ nomli maqolasini tilga oladi. Ma'lum bo‗lishicha, millat tushunchasi ilk bor qadim yunon faylasufi, bundan salkam ikki yarim ming yil muqaddam yashagan Demokrit tomonidan qo‗llanilgan ekan. U bu tushunchani ―har bir mamlakatning yagona sohibi‖ deb tushuntiradi. Shundan so‗ng mana qancha zamon o‗tib, XVIII asr fransuz inqilobi davrida bu masala yana o‗rtaga tushdi, biroq hali ham bu tushuncha ayrim xalqlarda shakllanib ulgurgan emas, deb davom etadi adib.
―Bunga shuni qo‗shimcha qilish mumkinki, – deb yozidi Begali Qosimov,
–din va irq masalasi, millat va mazhab masalasi turkiy xalqlarda hyech bir zamon chetga surib qo‗yilgan emas. Aksincha, hamisha diqqat-e'tiborda kelgan. Buyuk Navoiy zamondoshlarini ta'riflar ekan, ―shams ul-millat‖, ―zayn ul-millat‖, ―nur ul- millat‖ sifatlarini qo‗llaydi. Ehtimol, buyuk bobomizning millat haqidagi tushunchalari u haqdagi bugungi ko‗zqarashlardan birmuncha farqlanar (Masalan, u millat bilan dinni hamisha yonma-yon, hatto sinonim darajasida qo‗llaydi). Biroq fakt shuki, u millatni insoniyatning yashash shakli sifatida tushunadi va uni ma'lum diniy, hududiy, lisoniy qiyofada, muayyan asliy xususiyatlariga ega holda tasavvur etadi. Bunday tushunish XVIII asrdan yevropada konkretlashib bordi va 3-Salim (1789-1807)ning «Nizomi jadid‖i, ayniqsa Mustafo Rashid Poshoning 1837 yilgi
―Tanzimot farmoni‖dan so‗ng Usmonli Turkiyasiga, undan Kavkaz, Volgabo‗yi orqali Turkistonga keldi. O‗z navbatida, bu g‗oya va tushunchalar bevosita yevropa orqali Rusiyaga yoyilib, undan o‗sha davr chor tuzumi istilohi bilan
aytganda, ―g‗ayrirus musulmonlar‖ga o‗tdi. ―Millat‖ tushunchasiga yana bir ilova,
―Tarjimon‖ gazetasining 1908 yil 58-sonida muharrirning ―Millat‖ nomli bir maqolasi bosilgan. Muallif ―Millat nadir?‖ – degan savol qo‗yadi va bu boradagi G‗arbu Sharqning nazariyalarini keltirar ekan, yoshligidan qulog‗iga quyilgan ―din va millat birdir‖ degan fikrga to‗xtaldi. Uningcha, bu g‗oyat ―eski‖ nazariya,
―siyosiy nazariya‖. Uni islom fuqarosi musoviylardan – yahudiylardan olgan. Turklar, eroniylar tarixi shuni ko‗rsatadiki, ular islomlashdilar, lekin arablashmadilar, turklikni, eronlikni saqlab qoldilar. Demak, bu nazariya ilmiy asosga ega emas.
Alibek Husaynzoda 1909 yili ―Taraqqiy‖ (Baku) gazetasida bosilgan
―Turklik –askarlik‖ maqolasida til materiali asosida muhim bir fikrni ilgari suradi. Bizning buyruq maylini anglatuvchi ayrim fe'llarimizda to‗rt-besh qavatli amr ma'nolari bor ekan (masalan: ur, urdir, urdirt, urdirtdir; chiq, chiqar, chiqart, chiqartir, chiqartdirt kabi)ki, boshqa tillarda uchramas ekan. Bu hol turkiylardagi hukm va hokimiyatning g‗oyat qadimligini, buyruqning ko‗pbosqichligi esa davlat idora tizimida eng ko‗hna zamonlardan buyon mansab-martabalar silsilasining qat'iy intizomi subordinatsiyasiga amal qilinib kelinayotganligiga dalil ekan. Masalan, qo‗shin boshlig‗i to‗g‗ridan-to‗g‗ri askarlarga ―Qal'aga hujum eting!‖ demaskan, sarkardalariga ―Etdirtiring!‖ derkan va bu buyruq poyama-poya mingboshi-yuzboshi bo‗ylab tushib kelarkan. ―Har bir millatning tili uning hayotining, fikrining, ruhining oynasidir,‖ – deb tugallanadi maqola²⁶.
Jadidlar millatning taraqqiyotinigina emas, yashash, hatto uni saqlab qolish kafolatini ham milliylikda ko‗rdilar. ―Milliyat fikriga, bu azim quvvatga hyech bir kuch bas kela olmadi, – deb yozgan edi Yusuf Oqchura. – Yuz minglarcha haybatli qo‗shin bu fikr qarshisida yengildi. Milliyat atalmish bu buyuk qudratga bugun to‗p va miltiq bas kela olmaydi...‖
Milliyat tushunchasi birlikni talab qildi. Birlik deyilganda, asosan lisoniy, irqiy, diniy mushtaraklik ko‗zda tutiladi. Shular asosida millatning uyg‗onishi, o‗z- o‗zini anglashida muhim rol o‗ynagan, lekin so‗ngroq asossiz ravishda ayblov



²⁶ Қосимов Б. Миллий уйғониш: жасорат, маърифат, фидойилик. - Т.: ―Маънавият‖, 2002, 65-бет.
vasiqasiga aylantirilgan panislomizm, panturkizm, panturonizm, mahalliy millatchilik kabi tushuncha va atamalar paydo bo‗ldi. Ularning ayrimlari o‗z davrida milliy g‗oya darajasiga ko‗tarildi, lekin siyosiy jihatdan amalga oshirish imkoniyati bo‗lmagani uchun zamon qatlarida qolib ketdi.
Dunyoda yashab turgan har bir millatning o‗z fe'li-tabiatidan, hayot sharoiti va turmush tarzidan, maslak-e'tiqodidan kelib chiqqan, asosiy tarixiy tajribalari bilan mustahkamlanib, takomillashib borgan va boradigan fikr-qarashlari tizimi bor. Bu tizim millatning borliq va tabiatga munosabatidan tortib, jamiyat, axloq, siyosatigacha bo‗lgan qarashlarini qamrab oladi. Bunda ilm-fan emas, qarash- munosabat ko‗zda tutilgan. Bu qarashlar o‗sha millatning fe'li-sajiyasini, qiyofasini, fe'l-atvorini, intilishini o‗zida namoyon etadi. Aslida, milliy mafkura degani – shu. Bu xalq qanday xalq? Tarixiy ona vatani qaerda? Qanday yashab keldi? Kimlar bilan yonma-yon yashab keldi? Do‗stlari? Dushmanlari? Do‗stga aylangan dushmanlari? Dushmanga aylangan do‗stlari? Davlatchiligi, uning kamoli va zavoli. Idora tuzumi, askar tutumi. Zehniyati, zavqi-didi, iymon-e'tiqodi kabi millatning tarixi, turmushi bilan bog‗liq o‗nlab masalalarni oydinlashtirmasdan, u haqda aniqroq bir narsa deyish qiyin. Lekin shunisi aniqki, milliy mafkura – jamiyat hayotining jon tomiri. U qurisa, millat o‗sishdan to‗xtaydi, jamiyat buziladi.
Turkiston zabt etilgach, ruslar mahalliy xalqqa ―sartlar‖ deb nom berdilar Nikolay Ostroumov shu nomda alohida bir kitob yozganligi hammaga ma'lum. Bu so‗z, aslida turli vaqtda turli etnik qatlamga, goho sotsial qatlamga nisbatan aytilgan. O‗tgan asrning 10-yillarida bu so‗z atrofida yana bahs ketdi.
Mahmudxo‗ja Behbudiy millat sha'nini himoya qilish naqadar muhim ish ekanini chuqur his etadi. Uzoq vaqtlar mustabidlarning o‗zbeklarni ―sart‖ deb atashlariga chidab kelgan Behbudiy ―Sho‗ro‖ jurnaliga bir material bosilishi munosabati bilan bu siyosatga qarshi o‗ziga xos isyon ko‗taradi.
Buxoro amirining tarjimoni Bahrombek Davlatshoev ―Sho‗ro‖ jurnali tahririyatidan shunday o‗rinli savollarga javob berilishini so‗raydi: Bizlar aslida turkmi yo sart? yerimiz qadimdan forsiy atama bilan ―Turkiston‖, ya'ni ―turklar
istiqomat qiladigan joy‖ ma'nosini bildiradi, bizning yashaydigan joyimiz
―Turkiston‖ atalgani holda, nega bizni ―sartlar‖ deyishadi? Balki bu yurtda yashovchi turklar keyin boshqa yerlarga ko‗chib ketib, yerlariga biz, ya'ni hozir
―sart‖ deb atalayotgan xalq kelib joylashganmizmi? Agar shunday bo‗lsa, bu voqea qachon yuz bergan? U holda biz nega ―turk adabiyoti‖ga o‗zimizni voris hisoblaymiz? ―Sartcha til‖ qanday til bo‗lgan? Ehtimol, biz turklarning ―sart‖ degan urug‗idandirmiz, qay zamonda bizlarni ―turk‖likdan chiqarib ―sart‖ atadilar? Bizni ―sart‖ deb atashda xayrixohlik bormi yo aksimi? Rossiya Turkistonni zabt etgach, nega ruslar forslar bergan istiloh bilan yerimizni hamon ―Turkiston‖ deb atashgani holda, o‗zimizni sart deydi?
Mahmudxo‗ja Behbudiy ushbu savollarga javob tariqasida yozilgan ―Sart‖ so‗zi majhuldir‖ sarlavhali maqolasida har bir savolga birma-bir, dalil va isbotlar vositasida javob bergan. Turkistonlik aholi, u xoh o‗zbek bo‗lsin, xoh tojik, o‗zini
―sart‖ deb atamaydi. Bir-biridan kimligini surishtirganda, ―O‗zbekmisan, tojik yoki mullamisan, xo‗ja?‖ deb so‗rashadi. Turkistonga qo‗shni bo‗lgan hududlar – Balx, Badaxshon, Chahor viloyatlari aholisi, Afg‗onistonda istiqomat qiluvchi fuqarolar O‗rta Osiyo xalqlarini ―o‗zbek‖ deydi, ular ―sart‖ degan so‗zdan bexabardirlar. Eron, Kavkaz va boshqa yerlardagi musulmonlar ham mazkur o‗lka xalqlarini
―sart‖ emas, ―turk‖ yoki ―o‗zbak‖ deb atashadi. ―O‗zbaklar‖ deb ataluvchi qavmlar orasida ―sart‖ degan urug‗ yo‗q. ―Temurnoma‖ va shunga o‗xshash kitoblarda ham
―sart‖ so‗zi uchramaydi, Buxoro o‗lkasidagi aholi orasida ham ―sart‖ degan atama yo‗q, Samarqandning ruslar, qirg‗izlar va qozoqlar bilan ulfatchilik qilmaydigan, matbuot o‗qimaydigan odamlaridan ―Sart‖ degani nima?‖ deb so‗ralsa, javob berisha olmaydi. ―Sart‖ning qanday ma'noda qo‗llanilishini biladigan kishilar esa,
―sart‖ atamasi ―musulmoncha‖ degan so‗zning ruschaga tarjimasi bo‗lsa kerak, deydi.
―Turkistonliklarni kimlar ―sart‖ deb ataydi?‖ degan savolga muallif shaharliklarni, madaniy aholini, forscha so‗zlashuvchilarni o‗lkaning shimoliy qismida yashovchi sahroyi xalq ―sart‖ deb atashsa kerak, degan fikrni bidiradi. Buning dalili sifatida u qozoq, qirg‗iz va tatarlar Turkistondagi shahar yoki
qishloqlarda yashovchi aholini, turkiycha yoki forscha gaplashishlaridan qat'i nazar, ―sart‖ yoxud ―sort‖ deb atashlarini keltiradi.
Ayni paytda, Mahmudxo‗ja Behbudiy ―sart‖ so‗zining ma'nosini aniqlashga, turkistonliklarni nega ―sart‖ deyishlarining sababini bilishga intiladi. Muallifning fikricha, ―sart‖ so‗zining asli ma'lum emas. Men qozoqlardan
―Kimlarni ―sart‖ deysizlar?‖ deb so‗raganimda, ularning ayrimlari ―tojiklarni‖, ba'zilari ―sartlarni‖ deb javob berishdi. ―Nega ularni ―sart‖ deysizlar?‖ deb so‗raganimda esa, ―Qattiqtabiatligi, quvligi uchun‖, ayrimlari ―Bizning cho‗lning sirtida o‗tirgani uchun‖ deb javob berishganini keltiradi. Ba'zi bir qozoqlar esa,
―Sirdaryoning narigi yog‗idagilarni ―sart‖ deymiz‖, deganlar. Bularni, tabiiyki, Behbudiy ilmiy javob tariqasida qabul qilmagan. Tarix va adabiyotga doir ilmiy adabiyotlarda, qomuslarda ham ―sart‖ so‗zining ma'nosini topib bo‗lmadi, deydi u. Shunday bo‗lsa-da, Behbudiy ―Turkistonning tojik va o‗zbek xalqlarini ―sart‖ demas. Turkiston forsiylarida o‗zlarini ―sart‖ demaslar. Turkistoniylarning eskilar va yangilar, ulamolar va juhalolar (johillar, bu yerda avom ma'nosida) go‗yo ittifoq ila bilmam na uchun, ―sart‖likdan orlanurlar. Turk ismlari badalinda (o‗rnida)
―sart‖ deyilsa, orlanmak-da lozimdir‖.
―Sart‖ so‗zini qozoqlar qanday ma'noda tushunishlari haqida muallif shunday deydi: ―Sart‖ so‗zi nadir?‖ deb ruslar bir qozoq tarjimonidan so‗ragonida,
―Asli sarig‗ ... va oni tarkim va taxfif etib ―sart‖ demishlar‖ degonida, o‗yla qozoqni aslida qizil ... emishda muxaffiy qozoq atalmish yo‗linda bir muqobilg‗a duchor o‗lmishdir‖. Bu yerda Mahmudxo‗ja Behbudiy qozoqlar ―sart‖ so‗zini
―sariq it‖ ma'nosida tushunadi, degan fikrni or qilganidan to‗liq keltirmay, ―it‖ so‗zi o‗rnida ko‗p nuqta qo‗yib ketganki, bu bilan yurtdoshlarini ―sart‖ deb atashlaridan nomus qilganini bildirgan. Ayni paytda, bir xalqni ―sariq it‖ deb atagan qavmning o‗zini ham muqobil tarzda mazkur xalq haqoratli so‗z bilan atashlari tayin ekanigini ta'kidlab o‗tadi. Bu fikr faqat qozoq-qirg‗iz qavmlarigagina taalluqli bo‗lmay, balki mustabidlarga ham tegishli ekanini payqash qiyin emas.
Dastlab ―sart‖ so‗zining ma'nosini topish, nega o‗zbeklarni shu nom bilan atashlari masalasi ilmiy muammo tarzida muhokama va munozaraga sabab bo‗ldi. Mahmudxo‗ja Behbudiyning maqolasidan so‗ng ―Sho‗ro‖ jurnalida Rossiyaning turli shahar va qishloqlarida yashayotgan kishilardan ―sart‖ so‗zining kelib chiqishi, anglatgan ma'nolari, tarixiy manbalarda uchrashi, zamonaviy adabiyotlarda qo‗llanilishiga oid katta-kichik materiallar ko‗plab bosildi. Jumladan, samarqandli Hoji Muin Shukrullo XV-XVI asrlarda yashab ijod qilgan adib Muhammad Solihning ―Shayboniynoma‖ dostonida uch o‗rinda ―sart‖ so‗zi uchrashini yozsa, ―Ma'oziy‖ imzoli kishi Sulaymon afandi Qunduziyning ―Lug‗oti chig‗atoy‖ asarida tojik va forslarni ―sart‖ deyilganidan xabar beradi.
Samarqandlik Baqoxo‗ja bin Said Hodixo‗janing ―Sart‖ lafzi aslsizdir‖ sarlavhali maqolasi (―Sho‗ro‖ning 1911 yilgi 24-soni), g‗uljalik F.Yunchi va moskvalik Oqchurunning ―Sart‖ so‗zi haqinda‖ degan umumiy sarlavha ostida chop etilgan materiallari ham (1912 yilgi 9-son) qimmatli ma'lumotlarga boyligi bilan xarakterlidir. Baqoxo‗ja ―sart‖ so‗zi bilan bog‗liq fikrlarini muxtasar tarzda 22 bandda ifodalagan. Uning fikricha, Turkistonda istiqomat qiluvchi xalqlar – o‗zbek, tojiklarning ismlari qadimgi atamalardir. ―Sart‖ so‗zini qozoq, qirg‗iz qavmlari shahar va qishloqlarda yashovchi turkiy va tojiklarga nisbatan ishlatganlar. Mazkur qavmlar qo‗llagan ―sart‖ so‗zida haqorat ma'nosi bor (―sariq it‖).
Baqoxo‗ja rus va yevropalik sharqshunoslar I.Geyer, N.Ostroumov, D.Logofet, G.Vamberilarning kitoblarida ―sart‖ so‗zi nima, sartlar kimlar degan masalada fikrlar mavjud, lekin bularning aksarisi haqiqatga to‗g‗ri kelmaydi. Qozoq olimi Sherali Lapinning bu borada tutgan yo‗lini ma'qullash kerak, deydi. Sh.Lapin o‗zbeklarni sart deyish to‗g‗ri emas, balki o‗z nomi bilan aytish lozim, deydi va o‗z kitoblarida shu nomni qo‗llaydi. Baqoxo‗ja Samarqand viloyatida yashovchi millat va elatlarning soni bo‗yicha statistik ma'lumotlar keltiradi. Bunda o‗zbek, tojik, qozoq, arab kabi qavmlar sanaladi. Bular orasida ―sart‖ degan nom uchramaydi. Xulosa tarzida muallif yozadi: ―...turk-o‗zbek aholisini umuman
―sart‖ demak va yozmak insofsizlik, istibdodroy, boisi shubha va tafriqdir, buyuk xatodur!‖
F.Yunchi Turkistonni kezgan sayyohlar bu yerdagi ma'lum aholini ―sart‖ deb ataganlarini keltiradi. Jumladan, ular Toshkentdagi va Sayxun (Sirdaryo) bo‗yidagi o‗troq aholini ―sart‖ deb ataydilar. Abulg‗ozi Bahodirxonning tarixga oid asarlarida Xiva atrofida istiqomat qiluvchilarga nisbatan ―sart‖ so‗zi ishlatilgan, so‗nggi vaqtlarda Buxoro tomonlarda ham u paydo bo‗ldi, ―yuraksiz‖,
―yalqov‖ ma'nolarida qo‗lanilyapti, degan ma'lumotni keltiradi.
Oqchurin esa, rus sharqshunoslaridan Radlovning ―sart‖ so‗zi sanskrit (qadimgi hind)cha bo‗lib, ―savdogar‖, ―tujjor‖ ma'nolarini anglatadi, deb yozganligini eslatadi.
Ismoilbek Gasprinskiyning ham bu haqda maqolasi bor. Shuni aytish kerakki, ilmiy xarakterda boshlangan munozara asta-sekin siyosiy tus oladi. Yuqorida ko‗rganimizdek, Mahmudxo‗ja Behbudiy, Baqoxo‗jalar bu nomning zamirida Turkiston o‗lkasining yerli xalqlariga nisbatan haqorat mavjudligini, mustabidlik siyosatining ―og‗u‖si aralashganligini sezganlar. Milliy g‗ururi toptalib kelayotgan mazlum millatlar vakillari mazkur bahs boshlangach, o‗zbek xalqini tahqir aralash ―sart‖ deb atashlariga qarshi chiqishlari bilan istibdodga qarshi o‗ziga xos isyon ko‗targanlar. Shu bois mazkur bahs oradan ikki-uch yil o‗tib, Turkistonda chiqadigan gazeta va jurnallarga ham ko‗chdi.
Mahmudxo‗ja Behbudiy ―Sart so‗zi majhuldir‖, ―Sart so‗zi ma'lum bo‗lmadi‖ kabi maqolalar yozdi. U mulla Abdullabekning ―sart‖ so‗zining ma'nosi sharqshunoslar tomonidan aniqlandi, shu bilan bu masala hal bo‗ldi, degan fikriga qo‗shilmaydi. Gap, uningcha, ―sart‖ so‗zining etimologiyasi, anglatgan ma'nosida emas, balki Turkistonda yashovchi turk-o‗zbek xalqini nega ―sart‖ deb ataydilar, bu na ilmiy, na tarixiy jihatdan asosga ega. Bunda qandaydir milliy kamsitish, haqorat mavjud. Shu bois o‗zbek xalqini ―sart‖ deb atash barham topib, uni o‗zining qonuniy nomi bilan atamaguncha, bu masalani hal bo‗ldi deyish mumkin emas, deb hisoblaydi. Uning bu masaladagi fikri shunday: kim bo‗lmasin, u mustabidmi, boshqa xalq vakilimi, ikkinchi bir xalqni milliyat nuqtai nazaridan
kamsitishga, haqorat qilishga haqqi yo‗q. Qozoq, qirg‗iz, tatar qavmlarining o‗z qarindoshlarini haqoratomuz ―sart‖ so‗zi bilan atashlari nojoizdir. O‗zbek millatini
―sart‖ deb atash mustabidlik siyosati tug‗dirgan illatdir, bu xalqni o‗zining nomi bilan atash kerak.
Ko‗ramizki, Mahmudxo‗ja Behbudiy o‗zbek xalqini haqoratomuz ―sart‖ deb atashlariga ―norozilik‖ bildirishgacha borgan. Bunday xislat xalqimizning or- nomusli barcha farzandlariga ham xos bo‗lgan. Jumladan, Kabir Bakir ―Qardoshlik nomina‖ sarlavhali maqolasi ―o‗zbek‖ so‗zi o‗rniga ―sart‖ deb ishlatilayotgani uchun o‗n ikki nafar o‗zbekning taassuf bildirilgan maktubi munosabati bilan yozilgan. Maqola muallifi Turkiston o‗zbeklarini matbuotda ―sart‖ deb ishlatilishiga norozilik belgisi sifatida bundan ikki yil muqaddam muzokazara bo‗lib o‗tganini aytadi. Unda Turkistonda yashovchi butun ziyoli, ruhoniy, tujjor – butun xalq ―missionerlar tarfidan berilgan aslsiz ―sart‖ lafziga nafrat‖ izhor etishganini, shunga qaramay, hamon matbuot sahifalarida ―sart‖ so‗zini qo‗llash hollari sodir bo‗layotganidan norozi bo‗lishganini yozganlar. Atoqli adib Abdulla Qodiriy ham o‗zbeklarni tatar gazetalarida ―sart‖ deb atashlariga qarshi piching aralash ―Sart‖ og‗a-inilarga‖ degan hajviyasi bilan chiqqan edi. Xullas, o‗zbek ziyolilari o‗zlariga nisbatan haqorat sanalgan ―sart‖ nomi bilan atashlariga qarshi qat'iy norozilik bildirganlar.
Millat farzandlarida bunday umumiy norozilikning tug‗ilishiga publisist Mahmudxo‗ja Behbudiyning maqolasi sabab bo‗lgandir. Behbudiy, millat o‗zini anglagandagina ijtimoiy-siyosiy masalalarga boshqalar bilan teng aralasha oladi, degan fikrda bo‗ldi. Shuning uchun ham tarixga alohida e'tibor berdi. ―Hayot va mamot masalalari qadar muhim bo‗lgan necha masalalar ko‗zimiz oldig‗a turgan holda alarni ehmol etub, faqat sart so‗zi ila shug‗ullanib, fursatlarni bo‗shqa o‗tkarmoqlik yaxshi emas‖, deb yozadi u. ―Lekin, - davom etadi, - yovrupolilar qoshida milliyat masalasidan muhim va muqaddas tutilgan bir zamonda bizlar ham milliyat masalasidan sanalgan ―sart‖ haqida goh-goh bahs etub, milliyatimizni xotirlab turganda, zarar ko‗rmasmiz‖.
Yuqoridagilardan ma'lum bo‗ladiki, XX asrning 20-yillariga kelib, xalqimizning rasman ―o‗zbek‖ deb atalishida Behbudiyning munosib hissasi bor, deyish mumkin.
Umuman, Behbudiyning publisist sifatidagi faoliyati adib iste'dodining juda yorqin bir qirrasini tashkil etadi. U o‗z umri davomida yuzlab maqolalar yozdi. O‗zining Millat va Vatan, jamiyat va axloq haqidagi fikrlarini ko‗proq maqola va chiqishlarida ifoda etdi. U XX asr boshidagi Turkistonning yirik siyosiy arbobi edi. Uning Millat va Vatan taqdiri haqidagi barcha qarashlari, avvalo, mana shu maqolalarida aks etgan edi.

2.