Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 015 Cilt: Sayı: Manas Journal of Social Studies

İzmir ve Serbest Cumhuriyet Fırkası 

 

413 

«

 

Yeni  fırka bize  evvela  hürriyet,  sonra  refah  verecek,  içimizi ve kesemizi sıkan bu  iki  dert,  bir  milleti 

yavaĢ  yavaĢ  söndüren  siyasi  hastalıklardı.  Memleketin  Ģarkında  Kürt  isyanı,  Ġran  meselesi  gibi  iki 

mühim dert varken, içerde para sıkıntısı, iĢsizlik gibi çok acı bir sıkıntı varken, yeni fırkanın ortaya çıkması 

halka  ümit  verdi.  Can  ve  gönülden  dileriz  ki,  yeni  fırka  dâhili  iĢlerde  eskisi  gibi  eĢ  dost,  hısım  akraba 

kayırma politikası gütmesin » (Köroğlu, 18 Ağustos 1930). 

 

AlaĢehir‟de  Serbest  Fırka  tabanının  geliĢtirdiği  propaganda  retoriği,  serbest 

sözcüğünün hürriyet olarak algılandığına dair bir Ģüpheye yer bırakmıyor:  

«  Muhacirlere  verilen  bağ  ve  bahçelerden  arazi  vergisi  alınmayacak,  muhacirler  hiç  olmazsa  on  sene 

askere  gitmeyecek,  ameleye  mesai  saati  tespit  edilecek,  yol  vergisi  yarıya  indirilecek,  Ziraat 

Bankası‟nın sermayesi artırılacak, çiftçiye on sene müddetle kredi verilecek. Fethi Bey Gazi‟yi aldattı, 

iktidara  geçer  geçmez  Arap  harflerini  getirecek,  fes  giyilecek,  Serbest  Fırka  demek,  herkesin 

hareketlerinde serbest olması demektir » (BCA, CHP K, Katalog numarası: 490 01/34 143 2).  

 

Jön  Türklerin  çocukları  olan  Ġttihatçı  iktidar  ve  Halk  Fırkası‟nın  basında  aynı  çizgi 

üzerinde eleĢtirilmesi, bir devamlılığı iĢaret etmesi bakımından ilginçtir: 

«

 

Yeni bir fırka çıktı, her kes geceden gündüze çıkmıĢ gibi aydınlandı, bu pek haklıdır. Birkaç yıl evvel 

Halk  Fırkası da böyle baĢladıydı.  Herkes aman  Ģu fırkaya  yazılalım  diyordu. Siyasi fırka demek, bir 

millet  içinde  aynı  fikirde  olan  insanların  hükümet  iĢinde  hep  beraber  olmaları  demektir.  Son  beĢ  yıl 

içinde, acaba Halk Fırkası‟nın her azası hükümetin her yaptığını beğeniyor muydu? Ne gezer. BeĢ altı 

yıl içinde halk fırkası yine halk nazarında çürüdü, ama hükümet bu gün Halk Fırkası hükümeti, böyle 

olmakla  beraber  halk  dediğimiz  milyonluk  kalabalık  bu  fırkanın  hükümetinden  Ģikâyetçi.  Ġspatı 

meydanda. Yeni fırka çıkınca herkes ona döndü. Halk fırkasını çürüten sebep ne? Vaktiyle Ġttihat ve 

Terakki  ilk  zamanlarında  nasıldı,  herkes  bu  kurtarıcı  fırkaya  aza  olmak  için  koĢuyordu;  fırka  iĢe 

baĢladı, bir takım kurnazlar karlı iĢ buldu. Cemiyetin namuslu adamları da bunlardan kuvvet alıyoruz 

zannıyla ses çıkaramadılar. Araya harpte girince iĢ değiĢti ve o kuvvetli fırka yürüdü gitti. Halk Fırkası 

da  kuvvetliydi.  Ġsmet  PaĢa‟nın  [...]  baĢında  olduğu  bir  hükümeti  vardı.  Fakat  bir  kere  bu  hükümetin 

yanlıĢ bir iktisat politikası tutması milleti fakir düĢürdü. Sonra ikinci, üçüncü, beĢinci derecedeki fırka 

mensuplarının, mutemetlerin, azaların karlı iĢler peĢinde koĢup halkı sıkboğaz etmeleri, adeta hükümet 

içinde  derebeylik  etmeleri  halkı  usandırdı  ve  halk  fırkası  bunun  için  kıymetini  

kaybetti » (Köroğlu, 23 Ağustos 1930). 

 

Nasıl  ki  Halk  Fırkası  Ġttihat  ve  Terakki‟yle  eĢleĢtiriliyorsa,  Serbest  Fırka,  herhalde 

Ahrar Fırkası çizgisindeki özgürlükleri simgelemektedir.

72

  BaĢarısındaki  en büyük  sırlardan 

biri  serbest  sözcüğünün  anlamsal  füzyonlarıysa,  diğeri  Fethi  Okyar/Mustafa  Kemal 

arasındaki  göstermelik  mektuplaĢmadır.  CumhurbaĢkanı‟nın  bu  destek  belirtileri,  toplumda 

siyasetin ürkütücü anlamını bir anda değiĢtirmiĢtir. Zira ġerif Mardin‟in belirttiği gibi,

 

« [...] 

                                                           

72

 14 Eylül 1908‟de Jön Türk hareketinin liberal kanadı tarafından kuruldu. 31 Mart Vak‟ası ardından kapatıldı. 

---

Manas Journal of Social Studies 

 

414 

siyaset sözcüğü Türkçe‟de, yönetim sanatı, bilgisi, siyasa anlamına geliyor bugün; ama daha 

eski resmi dilde siyaset, devlet nedenleri yüzünden verilen ölüm kararı anlamına da geliyordu. 

1968  ve  1969‟da  gerçekleĢtirilen  bir  araĢtırma,  köylüler  için,  siyaset  sözcüğünün  taĢıdığı 

anlamlardan birinin hala bu olduğunu ortaya koymuĢtur » (Mardin, 2009: 45). 

 

BaĢbakan‟dan  memnun  olmayan  birçok  Halk  Fırkalı,  Serbest  Fırka‟ya  katılır. 

KuruluĢundan  itibaren  en  hararetli  konu  olarak  toplumu  ikiye  bölmesi  bir  tarafa,  baĢ 

döndürücü  sorular,  yerel  idareci  ve  iktidar  yanlısı  gazetecileri  gittikçe  agresifleĢtirir. 

Ġzmir‟deki  iktidar  yanlısı  Anadolu  Gazetesi  sahibi  Haydar  RüĢtü‟nün  köĢesi,  bu  kopuĢ 

sürecinin adeta bir günlüğü gibi:  

« […] Paris sefiri Ali Fethi Beyefendi‟nin bu fırkayı ne maksatla ve ne suretle teĢkil ettiği hakkında türlü 

türlü tefsirler, telkinler ve telakkiler hasıl olduğunu Ġzmir‟e geldiğim anda anladım. Dün sabah saat 9‟da 

Gülcemal‟den [vapurundan] çıkarak matbaaya geldim. O saatten itibaren matbaanın telefonu çaldı; dün 

akĢama kadar yazı odam pek çok arkadaĢlarla doldu boĢandı. Herkes merak içinde birçok Ģeyler soruyor 

ve benden malumat istiyordu. Suallerin devamlı,  çok ve değiĢik  olması nazarı dikkatimi  celbetmekten 

hali kalmadı. Anladım ki, on gün evvel memlekette vücut bulan bu mühim ve siyasi vaziyet hakkında 

henüz  hiçbir  kimse  vazıh  bir  malumat  elde  edememiĢtir.  […]  Herkesin  merak  ile  anlamak  istediği 

noktaları Ģöylece hulasa ediyorum: Serbest Cumhuriyet Fırkası tabii Ģerait içinde mi teĢekkül etmiĢtir, 

yoksa  fırkanın  lideri  olan  Fethi  Beyefendi  böyle  bir  fırka  teĢkili  vazifesi  ile  mi  tavzih  edilmiĢtir? 

Mebuslar  yeni  fırkaya  kendi  arzuları  ile  mi  girmiĢler  ve  gireceklerdir,  yoksa  yeni  fırkanın  meclisteki 

azaları Ģu veya bu tarzda kendilerine gönderilmiĢ mebuslardan mı teĢekkül edecek? Cumhuriyet  Halk 

Fırkası‟nın bu yeni fırkaya karĢı bugün ve yarın alacağı vaziyet neden ibaret olacak? Bu suali soranlar 

düĢündüklerini  Ģöylece  izah  ediyorlar:  Memleketi  idare  eden,  [Cumhuriyet  Halk  Fırkası]  çok  sert  ve 

inzibatçı  liderler  tarafından  idare  olunmaktadır.  Fırkayı  fiilen  idare  eden  Ġsmet  PaĢa,  itiraza,  tenkide 

tahammül  etmeyen  bir  devlet  ve  fırka  adamı  mıdır?  Mecliste  mebuslar  konuĢamıyorlar,  kanunlar 

münakaĢasız  kabul  ediliyor,  hükümet  ne  arzu  ederse  meclis  o  tarzda  hareket  ediyor.  Bu  vaziyet 

meydanda dururken, yeni bir fırka nasıl tabii olarak teĢekkül eder? Bir mebusun bile tenkidine taham-

mül etmeyen bir hükümet ve fırka reisi elbette ki karĢısına bir fırkanın çıkmasına rıza göstermez. Olsa 

olsa  [yeni  fırka]:  a)  Türkiye  tek  fırka  ile  idare  olunuyor,  yolunda  hariçte  ve  dahilde  söylenip  duran 

sözleri  durdurmak  maksadı  ile  hükümet  tarafından  ihdas  edilmiĢ  olabilir.  b)  Hükümetin  bir  baĢka  zat 

tarafından teĢkili düĢünülmüĢ ve bu maksadı temin içinde en yüksek bir makamın iĢaret ve ilhamı ile bu 

yeni teĢekkül vücut bulmuĢ olur » (Anadolu Gazetesi, 25 Ağustos 1930). 

 

Ġki gün sonra, durum biraz daha netleĢiyor ve sorular cevabını buluyor:  

«  Diyorlar  ki:  Hükümetin  bir  baĢka  zat  tarafından  idare  olunması  düĢünülmüĢ  ve  bu  maksadı  temin 

içinde yüksek bir makamın iĢaret ve ilhamıyla bu yeni fırka teĢkil edilmiĢ olabilir. Bu düĢünceyi daha 

açık ifade edelim: Büyük Gazi, Ġsmet PaĢa‟yı iktidar mevkiinden uzaklaĢtırmak ve Fethi Beyefendi‟yi 

onun  yerine  geçirmek  istiyor.  Ġsmet  PaĢa  mevkiini  bırakmak  istemiyor.  Bu  vaziyet  karĢısında  Fethi 

Beyefendi‟ye  yeni  bir  fırka  teĢkil  etmesi  emredilmiĢ  olabilir.  Bu  mülahazaları  teyit  için  daha  birçok 

---