Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 015 Cilt: Sayı: Manas Journal of Social Studies

İzmir ve Serbest Cumhuriyet Fırkası 

 

425 

yerleĢmede  bir  intihar  vakası  not  edilirken,  bu  rakam  1930  ve  1932  arasında  107‟ye 

yükselmiĢtir  (Göksu,  2003:  228).  Çarpıcı  bir  örnek  olarak,  Ġzmir‟i  sarsan  bir  intihar  olayı, 

bize ekonomik krizin oluĢum sürecine dair ipuçları vermekte. 30 Mart 1930 tarihli  Hizmet 

Gazetesi, yerel eĢraftan Moralızade Apti Bey‟i intihara götüren süreci Ģöyle anlatmıĢtır:  

« Ġzmir‟in maruf tüccarlarındın Moralızade Apti Bey intihar etmiĢtir. Moralızade Ahmet Bey‟le kardeĢ 

çocukları olan Apti Bey merhum, bütün muhitte namusuyla, iffet ve istikametiyle, iĢlerinin düzgünlüğü 

ile  tanındığı  için  bu  intihar  vakası  çok  teessürü  mucip  olmuĢ  ve  cuma  gününden  beri  günün  hadisesi 

olarak  dillerde  dolaĢıp  gitmiĢtir.  Tamamıyla  Ģuurlu  bir  vaziyette  ve  ne  yaptığını  bilerek  intihar  eden 

Apti  Bey,  bize  bu  hareketiyle  vaziyetin  fecaatine  iĢaret  etmiĢ  oldu.  Ümit  ve  temenni  ederiz  ki,  sırf 

ecnebi bankaların hasmane hareketleri yüzünden tehaddüs eden bu elemli cinayet sonuncu olsun. Apti 

Bey‟in  Isparta‟da  tanınmıĢ  bir  tüccarda  14  bin,  Burdur  ve  havalisinde  bir  o  kadar  daha.  ĠĢ  yaptığı 

zevatta  bir  o  kadar  daha  alacağı  olduğu  gibi,  elinde  de  külliyetli  afyonu  vardı.  Dikkat  buyurulsun  ki 

afyon yüzünden sıkıĢan Apti Bey tatlı canına gene afyonla kıymıĢtır. Bu kadar alacaklı bir adamı tazyik 

ederek  intihara  kadar  sürüklemek  cinayet  olmaz  da  ne  olur?  Apti  Bey‟in  Ġzmir  ve  KarĢıyaka‟daki  üç 

evini satsalar  gene 15 hin lira ederdi. Kaldı ki  malı  vardır;  alacağı  vardır ve vermeğe mecbur olduğu 

para yalnız üç bin liradır. Ġkinci sınıf bir tüccarın üç bin lira için intihara mecbur oluĢu hayırlı bir alamet 

sayılamaz. Apti Bey Çivici Hamamı civarında Heftani Sokağı‟nda mukimdir. KarĢıyaka‟da Galip Bey 

Sokağı‟nda  kiralık  iki  evi  vardır.  Kendisi  tüccardır.  Girit  Hanı‟ndaki  yazıhanesinde  afyon,  zahire  ve 

saire ticaretiyle iĢtigal eder. Apti Bey‟in Fransız Bankası‟na 2700 lira borcu vardır. Bu borcuna mukabil 

bankaya  okkası  46  lira  iken  borcunu  kapatan  ve  hatta  fazla  kalan  elindeki  afyonu  yatırmıĢtır.  Afyon 

fiyatları  son  günlerde  müĢterisizlik  yüzünden  düĢmüĢ,

76

  banka  aradaki  fiyat  farkının  yatırılmasını 

istemiĢtir. Bu talep karĢısında sıkıĢan Apti Bey, derhal alacaklarını toplamak üzere Isparta, Burdur ve 

havalisine  uzun  bir  seyahat  yapmıĢ  ve  fakat  buhran  sebebiyle  en  güvendiği  yerlerden  dahi  beĢ  para 

alamamıĢtır.  Apti  Bey‟in  Isparta‟da  çok  namuslu  bir  tüccarda  14  bin  lirası  vardır.  Fakat  bu  tüccar  da 

elindeki  malı  satamamak ve alacağını alamamak  yüzünden Apti  Bey‟e para verememiĢ ve ilk fırsatta 

göndereceğini söylemiĢtir. Apti Bey Isparta ve Burdur‟dan böyle meyus dönünce buradaki alacaklarını 

almak istemiĢ ve bunda da muvaffak olamamıĢtır. Buhran malumdur. Kimse borç veremiyor. » 

 

Ancak,  yoksul  katmanların  bunalımı  çok  daha  önce  baĢlamıĢ  bir  süreçtir.  1914  ve 

1930  yılları  arasında,  temel  tüketim  ürünlerindeki  fiyat  artıĢı  çok  çarpıcıdır.  Ġzmir  Ticaret 

Odası‟nın; anne-baba, biri bir buçuk, diğeri yedi, üçüncüsü on beĢ yaĢlarında üç çocuklu ve 

orta  halli  bir  aileyi  örnek  alarak  hazırladığı,  [ġubat]  1930  hayat  pahalılığı  cetveli,  geçinme 

parametrelerindeki büyük değiĢimi ortaya koymakta.  Aynı aile 1914‟te bir ayda 963 kuruĢ 50 

santimle geçinirken, 1930‟da 158 lira 2 kuruĢa geçinmektedir.

 

Bu

 

artıĢın birçok nedeni vardır.

 

Emel Göksu‟nun da belirttiği gibi, kentsel hizmetlerin özel Ģirketler aracılığıyla görülmesi ve 

                                                           

76

  Fiyat  düĢüĢleri  emlak  piyasasında  etkili  olmuĢtu.  Örneğin,  kriz  öncesinde  Cihan  Palas  Oteli‟ne  85  000  lira 

değer  biçilmesine  karĢılık,  yapılan  açık  artırmada  verilen  değer  15  000  liranın  üzerine  çıkmamıĢtı.,  (Göksu, 

2003: 104).  

---

Manas Journal of Social Studies 

 

426 

Ģirketlerin  kar  rasyonelleri  gereği,  hizmetin  ekonomik  olduğu  yörelere  yapılması  ve  pahalı 

satılması,  kentsel  yaĢamın  pahasını  arttırmıĢtı.  Mezbaha  rüsumunun  neden  olduğu  et 

pahalılığını,  bütün  deniz  ve  kara  ulaĢım  ve  sigorta  tarifelerini,  yükleme  ve  boĢaltma 

tarifelerini,  kordon  rüsumunu,  oktrua  resmini  bunların  arasında  sayabiliriz.  Demiryolları, 

vapur  idaresi,  limanda  yükleme/boĢaltma  faaliyetlerini  koordine  eden  Tahmil  ve  Tahliye 

ġirketi  ve  Kordon  ġirketi‟nin  yanı  sıra,  sigorta  kumpanyaları  da  devletin  daimi  kontrolü 

altında  olmasına  karĢın,  tarifelerin  indirimi  yolunda  herhangi  bir  giriĢimde  bulunulmaması 

yaĢamı pahalılaĢtıran etkenlerdi (Göksu, 2003: 31).  

 

Ġzmir‟de  hayat  pahalığını  artıran  bir  diğer  etken  ise,  belediyenin  kaynak  yaratmak 

amacıyla koyduğu vergilerdi. Örneğin, meclis kararı ile Halkapınar ve Bostanlı bataklıklarının 

kurutulması için halktan 25‟Ģer kuruĢ olarak, 5 taksitte 125 kuruĢ alınması öngörülüyordu. 15 

yaĢından  küçükler,  60  yaĢından  büyük  olanlar  ve  kadınlar  bu  mükellefiyetten  hariç 

tutulmuĢlardı.  Gerek  merkezi  yönetimin  vergi  politikaları,  gerekse  yerel  yönetimin  kaynak 

sıkıntılarını  aĢmak  için  yüklediği  mükellefiyetler,  iĢ  ve  üretim  alanları  daralan  kent  ve  kır 

insanının  gelir  düzeyi  ve  yaĢam  koĢulları  üzerinde  olumsuz  etki  yapıyor

77

    ve  toplumda 

yoksullaĢtırmayı yaygınlaĢtıran bir unsur olması nedeniyle eleĢtiriliyordu. (Göksu, 2003: 31).  

 

Anadolu  Gazetesi  yazarlarından  birinin  kent  gündeminin  neden  Serbest  Fırka 

olduğunu gösteren tanıklığı, vergiler, hayat pahalılığı ve  yoksulluğun boyutlarını belgeliyor; 

gündelik hayatın yakıcı sorunları, bir göçmen olduğu anlaĢılan bu bakkal ve kasap örneğinde, 

Okyar‟ın gerçek bir kurtarıcı olarak hasretle beklendiğini gösteriyor:   

«  Geçen  gün  pirinç  alacaktım,  bakkala  sordum:  Pirinç  nasıl,  iyi  mi?  Bakkal  sualimin  ilk  kelimesini 

duymadı, derhal cevap verdi:  

-

 

Ġyidir beyim, yamandır beyim, gelmiĢtir Paris‟ten, olacaktır baĢvekil. 

-

 

Kim baĢvekil oluyor, pirinçler mi? 

-

 

Yok be beyim, bizim Fethi Bey. 

Zavallı bakkal iĢini bırakmıĢ, Fethi Bey‟in siyasi mukadderatıyla meĢgul. Kasaba uğradım kasap […] 

hemen ağzını açıp söylendi: 

-

 

Beyim bu memelekette her Ģey mahvoldu. Ne insanlar yiyecek yemek, ne hayvanlar karnını doyuracak 

ot  buluyor. Vergiler müthiĢ. Mezbahane bizi soyuyor.  Belediye hergün ceza diye ensemize  yapıĢıyor. 

Bu halde biz ne yapabiliriz? » (Anadolu, 22 Eylül 1930) 

 

Ġzmir belediyesinin aldığı vergiler karĢılığında sunduğu hizmetler her zaman polemik 

konusu  olmuĢtur.  Gerek  hizmetin  adaletsiz  dağılımı,  gerek  temizlik  ve  hijyen  konusunda 

                                                           

77

  «  1930‟da  kentte  göreli  olarak  iyi  yaĢam  koĢullarına  sahip  ve  sosyal  statüsünün  ortalamanın  üzerinde  bir 

düzeyde olduğu memur aileleri bir ayda ortalama 70 lira kazanıyor ve bu kazancın 1/3‟ünü devlete vergi olarak 

geri ödüyorlardı. Kent nüfusunun % 10‟u düzeyinde olan memur ailelerin dıĢında, kentin çoğunluğunu oluĢturan 

‛öteki‟ halk kesimleri ise nüfusunun % 80‟i idi ve belirtilen yaĢam düzeyini bile tutturamıyorlardı. Bu durumda 

belirli  bir  refah  seviyesine  ait  olan  zümrenin,  kent  nüfusunun  geri  kalan  %  10‟unu  oluĢturan  tüccar,  sanayici, 

iĢadamı ve esnaflar olduğunu görüyoruz » (Göksu, 2003: 37). 

---