Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 015 Cilt: Sayı: Manas Journal of Social Studies

İzmir ve Serbest Cumhuriyet Fırkası 

 

417 

Vapurun geleceği saat asgari 9, hadd-i azami 11 olarak tespit edilmiĢti. Birinci Kordon‟da sıkı bir polis 

tertibatı  vardı.  Adım  baĢında  bir  polis  görünüyordu.  Yarım  saat  kadar  geçti.  9.30  oldu.  Polisler  dün 

aldıkları  emre  imtisalen,  Ģehrin  her  tarafında  faaliyete  geçtiler.  Bu  faaliyetler  Ģundan  ibaretti:  Halkı 

korkutmak, bayrakları indirmek ve itiraz edenleri karakola sevk etmek » (4 Eylül 1930).  

 

Ġzmirliler  tıpkı  II.  MeĢrutiyet‟teki  gibi,  bu  hürriyet  bayramını  yoğun  bir  katılımla 

adeta kutlamıĢtır. Sayı üzerinde bir ittifak olmasa da, herhalde elli bine yakın olmalıdır. Okyar 

öylesine  birbirine  düĢmüĢ  iki  gurup  buldu  ki,  miting  için  birkaç  gün  beklemesi  gerekecekti 

(Silianoff, BCA BMGM K, Katalog no: 30 10/240 618 19). Bölünme sadece iki parti taraftarı 

arasında değildir. Zira Halk Fırkalı iki gurup arasındaki bıçaklı kavgalar, Haydar RüĢtü‟nün 

yazılarında okuduğumuz uyarılar sonrası gelinen aĢamayı göstermektedir (Tabak, 1990: 152).

 

 

Yerel  otorite  temsilcileri  Okyar‟ı  karĢılamadıkları  gibi,  bu  görkemli  karĢılamaya  bir 

mitingle  cevap  vermek  istemiĢtir.  Sonuçta,  paramiliter  bir  örgüt  olan  Tayyare  Cemiyeti 

BaĢkanı  Mehmet  ġevki‟nin  önerisiyle,  5  eylül  saat  16‟da  Bahri  Baba  Parkı‟nda  bir  miting 

kararlaĢtırılmıĢtır.  Organizasyon  komitesi,  aslında  eĢraf  ve  Halk  Fırkası  iĢbirliği  ikilisinden 

oluĢmaktaydı.  Hatta  miting  kararı  daha  çok  eĢrafın  zorlamasıyla  alınmıĢtır.  Bu  aslında, 

Okyar‟ın önerdiği değiĢikliğin bir çıkarlar ağına dokunduğunu gösterir.  

 

Zira,  kentte  1908  sonrası  oluĢmağa  baĢlayan  milliyetçi  burjuvanın,  hemen  tarafını 

göstermeye karar verdiği anlaĢılıyor. Okyar‟ın da mitinge katılacağı ilan edilmiĢtir. Belirtilen 

alana  gelen  Ġzmirliler,  Okyar‟ı  kürsüde  göremeyince  gerginlik  tırmanmıĢtır.  TartıĢma 

Ģiddetlenince  miting  komitesi,  çareyi  alanı  terk  etmekte  bulur  ama  her  Ģey  yeni  baĢlamıĢtır. 

Adalet Bakanı Mahmut Esat Bozkurt, bu arbede sırasında elini silahına atmak zorunda kalmıĢ 

ve  vali  Kazım  PaĢa‟yla  birlikte  ReĢadiye  Karakolu‟na  sığınmıĢtır.  Miting  komitesinin  bir 

kısmı  Halk  Fırka‟sı  binasına  sığınınca,  öfkeli  kitle  buraya  yönelmiĢtir.  Tanıklıklara  göre 

buranın balkonundan Mutemet Salih Bey, Hacı Uzun ve eĢraftan Cevahircizade Sabri Bey‟in 

hakaretleri,  hatta  demir  çubuk  ve  silahlarla  kalabalığa  saldırmaları  sonucunda  yaralanmalar 

olmuĢtur.  Bir  düzine  eli  silahlı  eylemci,  gazete  binasına  ateĢ  açmıĢtır.  ĠĢte  bunlardan  birisi, 

taĢra  eĢrafından,  zeytin  tüccarı  Hüseyin  Çömezzade‟dir  (Büyük  Torbalı  Gazetesi,  4  ġubat 

2010) ve kazayla 14 yaĢlarındaki Mustafa Necati adlı çocuğu yaralar. Kafasından isabet alan 

çocuk daha sonra ölür (Son Posta Gazetesi, 10 Eylül 1930). Yaralı oğlunu kucaklayan baba, 

Okyar‟ın  konakladığı  Ġzmir  Palas‟a  koĢmuĢtur.  Ağaoğlu,  resepsiyon  salonundaki  etkileyici 

sahnenin görgü tanıklardan biridir:  

 

«  Bu  arada  hiçbir  Ģeyden  haberi  olmayan  bizler,  otelde  idik  ve  alt  kattaki  salonda  birçoklarıyla 

görüĢüyorduk.  Birden  bire  otele  büyük  bir  kalabalık  hücum  etti.  Herkes  heyecanlı  ve  kızgındı.  Kimi 

---

Manas Journal of Social Studies 

 

418 

ağlıyor,  kimi  lanet  ve  nefret  ediyor,  kimi  tehditler  savuruyordu.  Kalabalığın  ortasından  bir  ihtiyar 

adamcağız,  kucağında  taĢıdığı  bir  çocuğu  birden  bire  Fethi  Bey‟in  ayaklarına  atarak:  “ĠĢte  size  bir 

kurban! BaĢkalarını da veririz! Yalnız sen bizi kurtar!” dedi ve ağlayarak Fethi Bey‟in ellerine sarıldı. 

Manzara müthiĢ, tüyler ürpertici idi. Kanlara boyanmıĢ körpe, mektepli bir çocuk Fethi Bey‟in ayakları 

altında  son  nefesini  veriyordu.  Babası  [Ġsmail  Hakkı]  da  Fethi  Bey‟in  ellerine  sarılarak  yakıcı  bir 

lisanla, daha baĢka evladını da kurban vermeğe hazır olduğunu söylüyordu! ‛Yalnız bizi kurtar! Kurtar 

bu zalim mutemetlerin ellerinden!‟ diye yalvarıyor.

 

Herkes baĢını aĢağı dikmiĢ ezici bir sıkıntı içinde ne 

yaptığını bilemiyor! Fethi Bey‟in gözleri yaĢarmıĢ, bazıları hüngür hüngür ağlıyorlar » (Ağaoğlu, 1994: 

63).  

 

KıĢkırtıcı  yazılarıyla  olayların  büyümesine  neden  olan  Haydar  RüĢtü,  iktidar  için 

endiĢe verici Ģu satırları kaleme almıĢtır:  

« Yunanlıların linç yapmak için on sene evvel aradıkları ve fakat bu muhterem milletin sıyaneti ile bu 

emellerine  muvaffak  olamadıkları  Haydar  RüĢtü  parçalanmak  için  arandı.  Ona  Ali  Kemal  denmekten 

haya  edilmedi.  Onun  mücadele-i  milliyeye  Antalya‟da  karıĢmıĢ  gazetesi  olan  Anadolu‟nun  matbaası 

yıkılmak  ve  yakılmak  tehlikelerini  saatlerce  geçirdi.  Bütün  bunlar  nihayet  bir  Ģahsa  bir  müesseseye 

yapıldığı  için  affedilebilir Ģeylerdir. Fakat  affedilemeyecek, hatta  yazarken, söylerken bile tüylerimizi 

ürpertecek Ģeyler de yapıldı. Bu memleketi yedi sene evvel bu günlerde kurtaranlar; 9 Eylül Bayramı‟nı 

kutlamak  için,  Ġzmir  sokaklarına  dikilen  zafer  ve  sürur  taklarının  altında  hakaret  gördü...  Bir  taraftan 

boĢ, bimana bir nutuk dinledik. Fakat öbür tarafta bazı ağızlardan memleket kurtarıcılarına 9 Eylül‟den 

üç gün evvel savrulmuĢ küfürler iĢittik, sokakların kanla boyandığını gördük » (Anadolu, 9 Eylül 1930).  

 

Böylece  kent  sokakları,  adeta  sonu  bilinmeyen  bir  ihtilal  provası  tiyatrosu  sahnesine 

dönüĢmekteydi. Sokak adeta yönetime adeta el koymuĢ gibidir. Birkaç gün boyunca güvenlik 

güçleri idaresine giren kentte, Müstahkem Mevki Kumandanı Hüsnü Emir PaĢa, biri diğerini 

izleyen  grevlerde  iĢçi  iĢveren  arasında  arabulucu  rolünü  üstlenmekteydi.

74

  Grevler,  6 

Ağustos‟un erken saatlerinde, ġerif PaĢazade Remzi‟nin beĢ iĢçisinin ücret artıĢı isteklerinin 

reddedilmesiyle baĢladı.

75

 14 tutuklu ve birkaç yaralıyla grev sonlandırılsa da, liman inhisarı 

[tekeli] iĢçilerinin Okyar‟ın Alsancak mitingine katılmalarının engellenmek istenmesi, baĢka 

bir  amele  grevini  baĢlattı.  Liman  inhisarı  yerel  idarenin  sorumluluğu  altındaydı  ve  Serbest 

Fırka  programında  kaldırılacağı  vaad  edilmekteydi.  Tutuklularla  dolan  hapishane  isyanı, 

                                                           

74

 Liman Ģirketi, Okyar‟ın karĢılayan liman iĢçilerinin 9 saat mesai karĢılığı, üç buçuk liraya yakın günlüklerini, 

önce  iki  buçuk  liraya  indirmiĢ,  ardından  da  iĢten  çıkarılacaklarını  duyurmuĢtu.  Bunun  üzerine  iĢçiler  6  Eylül, 

saat  9‟da  grev  yaparak  Ģirket  önünde  toplandılar.  Ġçlerinden  birkaçı  komünist  propaganda  yaptıkları  için 

tutuklandı.  Grev,  liman  iĢlerini  bloke  etti.  AnlaĢma  sağlanması  üzerine  iĢçiler  iĢe  baĢladı.,  (Hizmet,  7  Eylül 

1930). 

75

  Gazetelere  yansıyan  haberlere  göre  iĢçilerin  istek  mektubu  Ģöyleydi:  «  Geçen  sene  34  kuruĢa  iĢlediğimiz 

plakalara,  bu  sene  22  kuruĢ  veriyorsunuz.  Ondan  baĢka,  her  gün  birkaç  kiĢiyi  değiĢtiriyorsunuz.  Kıstelyevm 

[çalıĢılmayan  günler  için  kesilen  para]  yapıyorsunuz.  Halbuki,  biz  senede  üç  ay  kazanır,  on  iki  ay  geçiniriz. 

Verdiğiniz  22  kuruĢ  bize  kafi  gelmiyor.  Geçen  seneki  gibi,  34  kuruĢ  veremeyeceğinizi  bizde  takdir  ediyoruz. 

Fakat, plakalara 26 kuruĢ vermenizi talep ediyoruz » (Hizmet, 7 Ağustos 1930). 

---